ژنوم دیجیتال کودکان؛ وقتی داده‌های زیستی از بدو تولد ثبت می‌شود

به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا، محمدمهدی سیدناصری حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل در یادداشتی که با عنوان «کودکان ژنوم دیجیتال کودکان؛ وقتی داده‌های زیستی از بدو تولد ثبت می‌شود» که در اختیار آنا قرار داد، اینطور نوشت:

کودکان امروز در جهانی متولد می‌شوند که از نخستین لحظه تولد، حتی پیش از آن، داده‌های زیستی و رفتاری آنان به‌طور نظام‌مند ثبت، ذخیره و تحلیل می‌شود. تست‌های ژنتیکی دوران بارداری، پرونده‌های الکترونیک سلامت، ردیاب‌های هوشمند نوزاد، اپلیکیشن‌های رشد کودک، و حتی اسباب‌بازی‌های متصل به اینترنت، همه و همه تصویری کامل از «ژنوم دیجیتال» کودکان می‌سازند؛ تصویری که ترکیبی است از داده‌های زیستی، روانی، رفتاری و فرهنگی. پرسش بنیادین اینجاست: آیا کودکان حق دارند آینده‌ای ناشناخته و آزادانه را تجربه کنند یا از بدو تولد در قفس داده‌ها زندانی می‌شوند؟ این موضوع، دیگر صرفاً یک بحث فناورانه یا پزشکی نیست؛ بلکه بحرانی عمیق در حوزه حقوق بشر، حقوق کودک و فرهنگ اجتماعی است.

ژنوم دیجیتال چیست و چرا کودکان در مرکز آن قرار دارند؟

ژنوم دیجیتال مفهومی است که به ترکیب داده‌های زیستی (DNA، وضعیت سلامت، ویژگی‌های ژنتیکی) با داده‌های رفتاری (الگو‌های خواب، تغذیه، تعامل اجتماعی، عواطف) اشاره دارد. فناوری‌های هوش مصنوعی، این داده‌ها را تحلیل کرده و برای پیش‌بینی آینده کودک استفاده می‌کنند:۱-پیش‌بینی استعداد‌های تحصیلی یا ورزشی؛۲-شناسایی بیماری‌های احتمالی؛ ۳-تحلیل علایق و حتی گرایش‌های روانی یا اجتماعی.

در نگاه اول، این فرایند می‌تواند به سلامت، آموزش و رفاه کودک کمک کند. اما در باطن، خطر اصلی این است که کودک به یک پرونده داده‌ای پیش‌بینی‌پذیر فروکاسته شود.

وقتی آینده کودکان بر اساس داده‌ها ترسیم می‌شود، آنان با یک پارادوکس مواجه می‌شوند:

۱. به جای اینکه آینده را کشف کنند، باید آینده‌ای را زندگی کنند که الگوریتم‌ها برایشان نوشته‌اند؛

۲. آزادی انتخاب، خیال‌پردازی و تجربه‌گرایی که ذات کودکی است، قربانی «تعیین سرنوشت داده‌ای» می‌شود؛

۳. والدین و مدارس نیز ممکن است بر اساس برچسب‌های داده‌ای (مثلاً: مستعد افسردگی، یا دارای هوش ریاضی بالا) تصمیم‌گیری کنند.

در واقع، ژنوم دیجیتال می‌تواند فرهنگ برندینگ کودکانه و سرمایه‌گذاری افراطی والدین بر آینده فرزند را تشدید کند.

کنوانسیون حقوق کودک و اصول حقوق بشر بر موارد زیر تأکید دارند:

حق بر کرامت انسانی.

حق بر حریم خصوصی و داده‌های شخصی (ماده ۱۶ کنوانسیون حقوق کودک).

حق بر رشد آزادانه استعداد‌ها و شخصیت (ماده ۲۹ کنوانسیون حقوق کودک).

از این منظر، کودکان باید حق بر آینده ناشناخته داشته باشند؛ یعنی حق اینکه آینده‌شان توسط داده‌ها محدود نشود. استفاده افراطی از داده‌های ژنومیک و رفتاری، در واقع نقض این حق است و می‌تواند آزادی انتخاب کودک در آینده را به‌شدت کاهش دهد.

بازار جهانی داده‌های سلامت و ژنوم یکی از پرشتاب‌ترین صنایع فناوری است. شرکت‌های فناوری و بیمه‌ها به دنبال این هستند که:

۱. داده‌های ژنتیکی را برای طراحی خدمات انحصاری بفروشند؛

۲. رفتار کودکان را به برند‌های تجاری بفروشند؛

۳. آینده مصرفی کودکان را پیش‌بینی و مدیریت کنند.

در چنین شرایطی، کودکان به جای «انسان»، به «منبع داده‌ای» بدل می‌شوند؛ این روند تهدیدی جدی برای کرامت انسانی و استقلال فرهنگی نسل آینده است.

یک پرسش فلسفی: آیا کودک مالک داده‌های خود است؟

یکی از مسائل اساسی این است که آیا داده‌های ژنومی و رفتاری کودکان متعلق به خودشان است یا والدین حق دارند درباره آن تصمیم بگیرند؟

• از منظر حقوق کودک، این داده‌ها بخشی از هویت آینده کودک است و باید در اختیار او باشد.

• والدین می‌توانند تصمیمات ضروری بگیرند، اما حق ندارند آینده فرزند را به قرارداد‌های تجاری یا الگوریتمی گره بزنند.

اینجا تضاد میان حق والدین بر تربیت و حق کودک بر آینده آزاد به نقطه‌ای حساس می‌رسد.

برای مواجهه با پدیده ژنوم دیجیتال، راهکار‌های زیر ضروری است:

۱. قانون‌گذاری ملی برای محدودیت استفاده تجاری از داده‌های ژنومیک و رفتاری کودکان.

۲. تضمین حق بر فراموشی داده‌ای: کودکان باید بتوانند در آینده داده‌های کودکی خود را حذف یا کنترل کنند.

۳. آموزش والدین و جامعه درباره پیامد‌های فرهنگی و روانی این داده‌محوری.

۴. نظارت بین‌المللی از طریق نهاد‌هایی مانند کمیته حقوق کودک و یونسکو.

۵. ایجاد نظام‌های اخلاقی در پزشکی و فناوری که کرامت کودک را در اولویت قرار دهد.

ژنوم دیجیتال، در ظاهر نویدبخش آینده‌ای سالم‌تر و دقیق‌تر است؛ اما در باطن می‌تواند آزادی بنیادین کودکان را محدود کند و آنان را به زندانیان داده بدل سازد. حق بر آینده ناشناخته باید به‌عنوان یک اصل جدید در حقوق کودک مطرح شود: حقی که تضمین می‌کند کودکان بتوانند مسیر زندگی‌شان را بدون قید و بند‌های داده‌ای کشف کنند. جامعه ایران با پشتوانه فرهنگی عمیق و ارزش‌های انسانی خود، می‌تواند پیشگام طرح این پرسش جهانی باشد: «آیا کودکان ما باید آینده‌ای آزاد و ناشناخته را تجربه کنند یا آینده‌ای از پیش نوشته‌شده در دست الگوریتم‌ها؟» پاسخ به این پرسش، سرنوشت نه‌تنها کودکان امروز، بلکه انسانیت فردا را رقم خواهد زد.