سریال «معاویه»؛ تحریف جانانه تاریخ در یک اثر بی‌جان
به گزارش خبرنگار خبرگزاری آنا همان‌گونه که پیش بینی می‌شد سریال «معاویه» به کارگردانی «احمد مدحت» مصری که توسط شبکه «ام‌بی‌سی» عربستان سعودی تولید و ماه رمضان امسال روی آنتن رفت از همان قسمت اول با واکنش گسترده در فضای رسانه‌ای کشور‌های اسلامی و از جمله ایران مواجه شد.
فیلمبرداری این سریال پرهزینه در ماه ژوئن سال ۲۰۲۲ با بودجه ۱۰۰ میلیون دلاری در تونس آغاز شد؛ و تقریباً همه بازیگران و عوامل پشت‌صحنه آن از بین هنرمندان کشور‌های عربی از جمله مصر سوریه، اردن و تونس انتخاب شده‌اند. فیلمنامه این اثر توسط خالد صلاح روزنامه‌نگار و فیلمنامه‌نویس مصری نوشته شده و کارگردانی آن را «طارق العریان» و «احمد مدحت» به عهده دارند. هرچند بر مبنای عنوان‌بندی پایانی نام پنج نفر به عنوان نویسندگان سریال آمده است آن‌گونه که وب‌سایت اردنی «سواالیف» در گزارش اخیر خود نوشته با اینکه خالد صلاح در رسانه‌ها به‌عنوان نویسنده اصلی سریال مطرح شده، منابع مطلع تأیید می‌کنند که متن اولیه او دستخوش تغییرات اساسی شده است و گروهی از نویسندگان سوری برای بازنویسی در جریان تصویربرداری در تونس به کار گماشته شدند.
جنجال خلیفه اموی در قاب تلویزیون
همچنین «طارق العریان» کارگردان مصری که قسمت‌های ابتدایی سریال را کارگردانی کرده بود، به دلیل اختلافات با مدیران تولید شبکه «ام‌بی‌سی» از پروژه کنار گذاشته شد و او هم خواستار حذف نامش از پروژه شده است. ضمن این که در تیتراژ از مدحت به‌عنوان مشاور هنری یاد شده است. بازیگرانی همچون «لجین اسماعیل» در نقش معاویه، وائل شرف، ایمن زیدان، سامر المصری، سهیر بن عماره، یزن خلیل، میسون أبو أسعد و فادی صبحی نیز در این سریال ایفای نقش کرده‌اند. در ابتدا قرار بود علی سلیمان، بازیگر فلسطینی نقش معاویه را ایفا کند، اما با انصراف او، بازیگر سوری (لجین اسماعیل) جایگزین شد.
این مجموعه با محوریت قراردادن زندگی «معاویه بن ابی‌سفیان»، به وقایع تاریخی مربوط به خلافت پس از عثمان، جنگ‌های جمل و صفین، و تقابل معاویه با امام حسن مجتبی (ع) و در نهایت شهادت امام حسین (ع) می‌پردازد.
شبکه «ام‌بی‌سی دراما مصر» به عنوان زیرمجموعه گروه رسانه‌ای «ام بی سی» در تبلیغ این سریال این جمله را برجسته کرده بود که:«حماسه تاریخی معاویه، داستان امپراتوری است که تاریخی فراموش‌نشدنی را نوشت که از شرق تا غرب امتداد داشت».
سریال معاویه، هم از سوی اغلب چهره‌ها و نهاد‌های مذهبی اهل سنت و هم از سوی محافل شیعه محکوم شده است. کمیسیون رسانه و ارتباطات عراق پخش «معاویه» در عراق را ممنوع کرده ودر بیانیه‌ای عنوان کرده بود: «پخش محتوای تاریخی بحث‌برانگیز ممکن است منجر به ایجاد تنش‌های مذهبی شود که می‌تواند وحدت اجتماعی را تهدید کند و ساختار جامعه را به‌ویژه در ماه رمضان برهم بزند».
دو سال پیش و همزمان با آغاز تولید سریال نیز مقتدی صدر از شبکه «ام بی سی» خواسته بود که تولید را متوقف کند چراکه از نگاه او: «معاویه سرسلسله فرقه‌گرایی و پیشگام در توهین به یاران پیامبر (ص) بود. او نخستین کسی بود که از امام زمان خود سرپیچی کرد و وحدت اسلامی را شکست و اولین کسی بود که صحابه را به شهادت رساند».
رئیس دانشکده رسانه دانشگاه الازهر مصر به عنوان مهم‌ترین نهاد دینی و آموزشی در بین اهل سنت هم اعلام کرده بود که الازهر به عنوان یک نهاد نظارتی عمل نمی‌کند، اما با به تصور کشیدن یاران پیامبر (ص) مخالف است.
سخنگوی موسسه دارالافتاء مصر نیز اظهار کرد: «بازنمایی شخصیت‌های تاریخی در صورتی مجاز است که شأن آنها حفظ شود و زندگی‌شان تحریف نشود. این درحالی است که در سریال «معاویه» چهره شخصیت‌هایی همچون خلفای راشدین و تعدادی از صحابی پیامبر، علی بن ابی‌طالب (ع) به نمایش کشیده شده‌اند».
همزمان با پخش سریال در شبکه «ام بی‌سی»، نسخه زیرنویس فارسی آن نیز به سرعت در فضای مجازی منتشرشد. این اتفاق با واکنش سازمان تنظیم مقررات رسانه‌ای صوت و تصویر کشور (ساترا) همراه شد. معاونت پایش و نظرات ساترا با اشاره به این که این سریال با روایت جدیدی از زندگی معاویه به دنبال تطهیر خاندان بنی‌امیه است دوبله و هر نوع انتشار سریال «معاویه» در سکو‌های صوت و تصویرفراگیر کشور، غیرقابل انتشار است. این در حالی بود که برخی رسانه‌های کاربرمحور نسبت به انتشار نسخه زبان اصلی قسمت ۱ و ۲ اقدام کرده بودند که با هماهنگی دادستانی کل کشور نسبت به حذف دو قسمت یاد شده از تمام رسانه‌های کاربر محور اقدام شد.
انحراف تاریخ برای تطهیر بنی‌امیه
تا زمان نگارش این گزارش، ۹ قسمت از سریال روی آنتن رفته است و در بستر فضای مجازی نسخه‌های زیرنویس آن نیز در دسترس مخاطبان قرارگرفته است، اما فارغ از این واکنش‌های رسمی، باید گفت سازندگان سریال و حامیان آنها برداشتی گزینشی، تحریف‌شده و اغراق‌آمیز از تاریخ صدر اسلام، فضای اجتماعی حجاز و شخصیت معاویه را ارائه داده‌اند. به عنوان مثال، در قسمت اول که به تولد معاویه و معرفی خانواده او اختصاص دارد، ابوسفیان به عنوان تاجری متنفذ، موفق و اهل خانه و خانواده معرفی می‌شود که بر مبنای اخلاق بازار سود مادی برایش حرف اول را می‌زند.
در همین قسمت شاهدیم که خانواده ابوسفیان برای نشستن سر سفره غذا منتظر رسیدن دخترشان «رمله» هستند؛ نه تنها حضور«رمله» برایشان مهم است که نوعی زن سالاری و دخترسالاری پنهان نیز در خانواده موج می‌زند. این در حالی است که به اعتراف منابع معتبر تاریخی چه در بین اهل سنت و چه در میان مورخان شیعه اعراب جاهلی ارزشی برای دختران و زنان قائل نبودند. تا جایی که مخالفان پیامبر (ص) از این موضوع که فرزندان ذکور آن حضرت در کودکی از دنیا رفته و پیامبر، دیگر پسری ندارد به عنوان عامل تحقیر و تضعیف ایشان بهره می‌بردند. موضوعی که به عقیده بسیاری از مفسران شأن نزول سوره کوثر قرار گرفت و مایه دلگرمی هر چه بیشتر پیامبر شد.
چشم‌پوشی از وقایع سرنوشت‌ساز و شخصیت‌های دوران‌ساز
از سوی دیگر، سریال از وقایع تاریخی سرنوشت‌سازی همچون ماجرای شعب ابی‌طالب، هجرت پیامبر از مکه به مدینه، غزوات حضرت رسول اکرم (ص) با مشرکان مکه و سایر گروه‌های معارض، ماجرای سقیفه، غدیر و... به راحتی عبور می‌کند. اشاره‌ای گذرا به به جنگ بدر و اُحد نیز بیشتر این خاطر است که حس انتقام‌جویی مادر معاویه «هند» که از کشته شدن پدر و برادرش در جنگ بدر خشمگین بود توجیهی داشته باشد.
علاوه بر این وقایع مهم و چالش برانگیز، شخصیت‌های مهم صدر اسلام نیز از نگاه سازندگان سریال کاملاً به حاشیه رفته‌اند. آن بخش از داستان که به دوران قبل از فتح مکه ارتباط دارد. شخصیت‌های موثردر طلیعه آیین اسلام همچون حضرت خدیجه، حضرت علی (ع)، حضرت ابوطالب (ع)، اصحاب پیامبر (عمار یاسر، مقداد بن عَمرو، طلحه بن خویلد، زبیر بن عوام، بلال حبشی، ورقه بن نوفل، عبدالرحمن بن عوف و...) و حتی خلفای راشدین که هر کدامشان در زمان بعثت پیامبر، دوره دعوت آشکار، هجمه مشرکان و سپس هجرت به مدینه به شکلی نقش‌آفرین بودند نیز در این دوره تاریخی کاملاً محو شده‌اند.
سریال صرفاً داستان خود را با محوریت معاویه و پدرش پیش می‌برد و سایر شخصیت‌های واقعی، در حد اکساسوار صحنه در قاب دیده می‌شوند. گویا نویسندگان و سازندگان اثر،تمرکز خود را صرفا بر سال‌های پس از فتح مکه و مسلمان شدن معاویه و خاندان ابوسفیان گذاشته اند. در این مسیر، به شکلی ناشیانه و باورناپذیر شاهد تحول فکری معاویه و ابوسفیان هستیم که به خصوص درباره ابوسفیان، وضعیتی غیرقابل باور و نزدیک به کمدی می‌سازد. به ویژه این که در قسمت‌های بعدی ابوسفیان دیگر کاملاً در قامت یکی از حامیان اصلی پیامبر و از ارکان مدیریت جامعه اسلامی در سال پایان حیات پیامبر و دوران خلفای راشدین معرفی می‌شود!
شاید در پاسخ به این نقد این موضع مطرح شود که این سریال راوی زندگی و افکار «معاویه»است، اما نباید فراموش کرد که در یک اثر نمایشی که یک شخصیت واقعی در جایگاه قهرمان قرار می‌گیرد، وجوه مختلف شخصیت قهرمان در مواجهه با سایر شخصیت‌ها شکل می‌گیرد و صیقل می‌یابد. اما در این سریال، «معاویه» گویا تافته جدابافته‌ای است که حتی اشتباهات و تردیدهایش نیز در خلاء شکل می‌گیرد متأثر از هیچ شخصیت یا اتفاق بیرونی نیست.
خدمت رسانه‌ای سعودی‌ها به آل‌امیه!
حتی اگر ارادت افتخارآمیز به حضرت امیرالمومنین (ع) و اهل‌بیت را کنار بگذاریم، حتی تصویری که این سریال از خلفای راشدین ارائه می‌دهد، ناقص و تحریف شده است. بر این مبنا، خلفای راشدین و اطرافیان آنها بیش از این که شخصیت‌های معنوی، هدایتگر و راهبر جامعه باشند، نماینده نگرشی ایستا، قناعت‌گر و فاقد نگاه دوراندیشانه برای جامعه اسلامی هستند.
در مقابل، این معاویه است که از همان ابتدا رویای رساندن مرز‌های جهان اسلام به اقصی نقاط ربع مسکون را دارد. شکوه و عظمت جامعه اسلامی و تبدیل آن به یک پادشاهی مقدس و مقتدر به عنوان محور اصلی تفکر معاویه تعریف می‌شود؛ رویا‌هایی که با میراث پیامبر و حتی تفکر سه خلیفه بعدی عملیاتی نخواهد شد. به عبارت دیگر معاویه نماد توسعه و حرکت است و میراث سیاسی و اجتماعی پیامبر که به صورت تامّ و تمام در حضرت علی (ع) متبلور شده است به خاطر تأکید بر آموزه‌های عدلت‌طلبانه نیز عامل ایستایی و رکود معرفی می‌شوند! نگاهی که به نظر می‌رسد با سیاست‌های اخیر عربستان سعودی به عنوان حامی این پروژه کاملاً همخوانی دارد.
سریال معاویه علاوه بر غفلت‌های عامدانه محتوایی، از حیث فنی هم نتوانسته به استاندارد قابل‌قبولی دست پیدا کند. پرداخت عجولانه به اتفاقات و تدوین نامناسب در برخی قسمت‌ها باعث شده تا صرفاً شاهد نمایش پیاپی چند موقعیت باشیم. در نتیجه مخاطبانی که آشنایی کمتری با تاریخ اسلام دارند، نمی‌توانند پیوستگی وقایع را به خوبی درک کنند. هرچند به نظر می‌رسد نویسندگان و سازندگان اثر، آنقدر در بزرگ‌نمایی شخصت معاویه پیش رفته‌اند که اصولاً منطق رویداد‌ها و ارائه آنها به شکل پذیرفتنی برایشان اولویت ندارد به عبارت دیگر، رخدادهاپای شخصیت ذبح شده‌اند و در فقدان همین بستر داستانی شخصیت سریال هم توخالی و بی‌پشتوانه از آب درآمده است.
دیالوگ‌ها اغلب تخت و فاقد عناصر جذاب و دراماتیک هستند. باتوجه به آشنایی نسبی بینندگان (و به‌ویژه آن دسته مخاطبانی که مطالعات دینی دارند) با عبارات عربی، دست خالی نویسندگان بیش از پیش آشکار می‌شود.
ببین تفاوت ره از کجاست تا به کجا!
این شب‌ها نسخه ترمیم‌شده سریال «امام علی (ع)» شاهکار ماندگار داود میرباقری در آستانه افطار ماه رمضان روی آنتن شبکه یک می‌رود. سریالی که در ابتدای دهه هفتاد تولید و در نیمه دوم سال ۱۳۷۵ (۲۸ سال پیش) پخش شد. همزمانی پخش این دو سریال، فرصت مناسبی است تا مخاطبان عمومی و کارشناسان این حوزه، کیفیت دو اثر در زمینه فیلمنامه، شخصیت‌پردازی، سطح بازیگری، دیالوگ‌نویسی، طراحی میزانسن و... را با هم مقایسه کنند. شخصیت اصلی سریال امام علی (ع) هم یک چهره واقعی است، امّا مخاطب بدون این که چهره یا دیالوگی از این شخصیت داشته باشیم شناختی جامع و ماندگار از او پیدا می‌کند.
از سوی دیگر، سایر شخصیت‌ها چه مثبت، چه منفی و چه خاکستری و خنثی نیز هرکدام دارای شناسنامه هستند. روندی که به شناخت مخاطب از قهرمان داستان کمک می‌کند. حتی نقش‌های معارض با قهرمان که در اردوگاه ضد قهرمان نیستند (عایشه، طلحه و زبیر یا خلیفه سوم) نیز وجوه دراماتیک و خاکستری شخصیت را به خوبی منعکس می‌کنند.
شاید موثرترین حربه برای خنثی‌سازی این‌گونه آثار که با پشتوانه دلار‌های نفتی، برداشت‌های غلط و جانبدارانه (و نه صرفاً سلیقه‌ای و گزینشی) را در زرورق تصویر پیچیده است، این باشد که بستر تولید آثاری مشابه امام علی (ع) فراهم شود. بخش عمده‌ای از این بسترسازی علاوه بر امکانات زیرساختی به باز بودن دست هنرمند و داشتن امنیت روانی و البته تدابیری برای توزیع گسترده منطقه‌ای و جهانی نیز باز می‌گردد. موضوعی که امید است در آثار راهبردی تلویزیون در آینده نمود داشته باشد.
انتهای پیام/
