جادوی فناوری در دل کویر؛ ابتکار محققان ماهی را به سرزمین خشک آورد
خبرگزاری آنا؛ در دنیای امروز با چالش‌های فزاینده‌ای در زمینه تأمین منابع غذایی و آبی مواجه هستیم، این چالش‌ها ناشی از عواملی مانند تغییرات اقلیمی، کمبود منابع آبی و نیاز روزافزون به تولید محصولات باکیفیت و پایدار، ضرورت به‌کارگیری روش‌های نوین و کارآمد در صنعت آبزی‌پروری را بیش از پیش نمایان می‌سازد.
از یک سو، مدیریت بهینه منابع آب و افزایش بهره‌وری در تولید آبزیان با استفاده از سیستم‌های مداربسته و گردش مجدد آب بهعنوان راهکاری مؤثر در مواجهه با کم‌آبی ناشی از تغییرات اقلیمی مطرح میشود که این سیستم‌ها با کاهش چشمگیر مصرف آب و کنترل دقیق کیفیت آن، امکان تولید متراکم‌تر و پایدارتر آبزیان را فراهم می‌آورند، از سوی دیگر، تولید محصولات ارگانیک و باکیفیت با استفاده از روش‌هایی مانند اکواپونیک نه‌تنها به حفظ سلامت مصرف‌کنندگان کمک میکند، بلکه با بهره‌گیری از پساب‌های کشاورزی و آبزی‌پروری به کاهش مصرف کود‌های شیمیایی و حفظ محیط زیست نیز یاری می‌رساند.
مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز با برگزاری دوره‌های آموزشی و ارائه خدمات مشاوره‌ای به فعالان این صنعت، نقش مهمی در انتقال دانش و فناوری‌های نوین به جامعه آبزی‌پروری ایفا میکند.
در این راستا، معرفی گونه‌های جدیدی همچون «تیلاپیا» و «سی‌باس» و توسعه روش‌های تکثیر و پرورش آنها، می‌تواند به افزایش تنوع و پایداری تولید آبزیان در کشور کمک کند، با این شرایط، چالش‌هایی همچون کیفیت تکثیر، خوراک و رقابت با تولیدات سایر استانها در زمینه ماهیان زینتی، نیازمند توجه و برنامه‌ریزی دقیق‌تری هستند.
در این میان به‌کارگیری تکنیک‌های ژنتیکی پیشرفته، مانند انتقال ژن، می‌تواند در تولید ماهیان آکواریومی با ویژگی‌های خاص و جذاب، تحولی شگرف ایجاد کند و فرصت‌های جدیدی را برای توسعه این صنعت در کشور فراهم آورد.
مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان دانشگاه آزاد اسلامی اهواز از سال ۱۳۹۰ با هدف اجرای پروژه‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی آغاز به کار کرد و از سال ۱۴۰۰ با تغییر رویکرد دانشگاه و روی آوردن به اجرای طرح‌های درآمدزا، تاکنون سه طرح درآمدزا در حوزه شیلات شامل طرح تولید مکمل غذایی آبزیان آکوانوتری پارس (با سرمایه یک میلیارد و ۳۰۰ هزار تومان)، طرح تولید مکمل دوقلوی معدنی-ویتامینه آبزیان (با سرمایه ۲ میلیارد و ۶۰۰ هزار تومان) و طرح فعلی در این مرکز به اجرا درآمده است.
خبرنگار آنا برای بررسی دستاوردهای مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان دانشگاه آزاد اسلامی اهواز گفت‌و‌گویی را با مژده چله‌مال دزفول‌نژاد رئیس این مرکز با موضوعات «تکنیک‌های نوین پرورش آبزیان برای افزایش تولید غذای سالم و باکیفیت»، «وضعیت استفاده از پساب‌های کشاورزی در پرورش آبزیان»،« افزایش تاب‌آوری و پایداری در صنعت پرورش آبزیان» و «چالش‌های تأمین غذای سالم» ترتیب داده است که در ادامه می‌خوانیم.
راهکار‌های بهینه‌سازی مصرف آب در پرورش آبزیان و کشاورزی
آنا: با توجه به چالش‌های آبی در اکثر استان‌های کشور ازجمله خوزستان چه راهکار‌هایی برای بهینه‌سازی مصرف آب در پرورش آبزیان و کشاورزی پیشنهاد می‌دهید و چگونه می‌توان این دو حوزه را به هم پیوند داد؟
دزفول‌نژاد: از تکنیک‌های مؤثر در مدیریت کمبود منابع آب، استفاده از سیستم‌های مداربسته و گردش مجدد آب در سیستم پرورش آبزیان است که به بهره‌وری حداکثر از منابع آبی منجر میشود، در این سیستم پرورش مدیریت کیفیت آب بسیار اهمیت دارد و نیاز به تجهیزات پیشرفته برای حفظ کیفیت آب است که هزینه اولیه استفاده از سیستم چرخشی را در مقایسه با سیستم‌های باز افزایش می‌دهد.
لازم به توضیح است که این افزایش هزینه اولیه با توجه به مقیاس تولید در این سیستم توجیه اقتصادی دارد، از دیگر روش‌ها می‌توان به روش «اکواپونیک» بهعنوان یه روش نوین در تولید محصولات کشاورزی اشاره کرد، در این روش پساب پرورش ماهی در کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در این روش گیاه با مواد مغذی موجود در پساب رشد میکند و از کود‌های شیمیایی استفاده نمی‌شود.
آنا: چگونه می‌توان از تکنیک‌های نوین پرورش آبزیان برای افزایش تولید غذای سالم و باکیفیت در کشور بهره‌برداری کرد و چه نوع محصولاتی می‌توانند به تأمین نیاز‌های غذایی محلی کمک کنند؟
دزفول‌نژاد: به‌منظور افزایش کیفیت تولید می‌توان به تولید محصولات ارگانیک اشاره کرد و یکی از تکنیک‌های مورد استفاده برای تولید محصولات ارگانیک همان روش «اکواپونیک» است که در این روش تمام مواد مغذی موردنیاز از محیط و بدون استفاده از کود‌های شیمیایی فراهم میشود.
در ارتباط با افزایش تولید در واحد سطح می‌توان روش‌های متراکم پرورش ماهی را ذکر کرد؛ البته در این روش مدیریت کیفیت آب بسیار اهمیت دارد.
آنا: آیا برنامه‌هایی برای همکاری با کشاورزان محلی برای استفاده از پساب‌های کشاورزی در پرورش آبزیان وجود دارد و این همکاری چگونه می‌تواند به بهبود کیفیت آب و افزایش تولید کمک کند؟
دزفول‌نژاد: استفاده از پساب‌های کشاورزی در پرورش ماهی بسیار وابسته به گونه ماهی پرورشی انتخابی است و بعضی از گونه‌ها که نسبت به کیفیت آب حساس نیستند می‌توان این گونه‌ها را به‌خوبی در پساب کشاورزی پرورش داد؛ بهعنوان مثال می‌توان ماهی «تیلاپیا» را نام برد؛ اما درباره گونه‌های دیگر که نسبت به فاکتور‌های کیفی آب حساس‌تر هستند، ابتدا باید این پساب فرآیند تصفیه را طی کند تا قابلیت بهره‌برداری در آبزی‌پروری را داشته باشد، این در حالی است که پساب آبزی‌پروری برای کشاورزی بسیار مفید فایده است.
آنا: در مواجهه با تغییرات اقلیمی و تأثیر آن بر منابع آبی، چه ابتکاراتی برای افزایش تاب‌آوری و پایداری در صنعت پرورش آبزیان در نظر دارید؟
دزفول‌نژاد: در ارتباط با مدیریت اثرات تغییر اقلیم، توسعه سیستم‌های مدار بسته آبزی‌پروری از مؤثرترین راهکار‌ها برای حداکثر بهره‌وری و حداقل اتلاف منابع آب هستند و در این سیستم‌ها میزان تعویض آب زیر ۱۰ درصد و از راهکاری مؤثر در مواجهه با کم‌آبی ناشی از تغییرات اقلیم است.
به‌منظور افزایش کیفیت تولید می‌توان به تولید محصولات ارگانیک اشاره کرد و یکی از تکنیک‌های مورد استفاده برای تولید محصولات ارگانیک همان روش «اکواپونیک» است که در این روش تمام مواد مغذی موردنیاز از محیط و بدون استفاده از کود‌های شیمیایی فراهم میشود
در سیستم مداربسته به‌دلیل کنترل و مدیریت کیفیت آب تراکم کشت نیز در مقایسه با یک سیستم باز بسیار بالاتر است، به عبارتی با حداقل مصرف منابع آب، حداکثر تولید آبزیان ممکن خواهد شد.
توانمندسازی پرورش‌دهندگان آبزیان برای افزایش تولید و مقابله با چالش‌ها
آنا: چگونه می‌توان از ظرفیت‌های مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان برای آموزش و توانمندسازی کشاورزان و پرورش‌دهندگان آبزیان در زمینه‌های جدید و پایدار استفاده کرد؟
دزفول‌نژاد: مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز با برگزاری دوره‌های تئوری و عملی برای پرورش‌دهندگان و فعالان صنعت آبزی‌پروری در سال‌های اخیر جایگاه ارزشمندی در ارائه خدمات آموزشی به صنعت آبزی‌پروری استان خوزستان ایفا کرده و این مرکز تحقیقات به صورت ماهانه و با توجه به نیازمندی و چالش‌های موجود در استان خوزستان، دوره‌های کاربری و عملی برگزار میکند که با استقبال شایسته از سوی فعالان صنعت آبزی‌پروری استان خوزستان همراه بوده است.
آنا: آیا تحقیقاتی در زمینه پرورش گونه‌های جدید آبزیان که بتوانند در شرایط خاص اقلیمی کشور بهتر رشد کنند، در حال انجام است و چه نتایجی تاکنون حاصل شده است؟
دزفول‌نژاد: در ارتباط با گونه‌های جدید می‌توان دو گونه «تیلاپیا» و «سی‌باش» را ذکر کرد که تحقیقات زیادی در سال‌های اخیر روی این دو گونه انجام شده و نتایج در هر دو گونه بسیار موفق بوده و با در نظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی برنامه معرفی این گونه‌ها به سیستم پرورش آبزیان در حال توسعه است.
میزان تولید «تیلاپیا» در سه سال اخیر روند افزایشی داشته و پیش‌بینی میشود سال ۱۴۰۴ به ۶ هزار تُن در کشور برسد که می‌توان نقش مؤثری در امنیت غذایی کشور داشته باشد.
آنا: چه چالش‌هایی در زمینه تأمین غذای سالم و پایدار در کشور وجود دارد و نقش مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان برای حل این چالش‌ها چگونه است؟
دزفول‌نژاد: مهم‌ترین چالش موجود در آبزی‌پروری، تکثیر است، بهعنوان مثال کیفیت تکثیر در زمینه قزل‌آلا پایین است و به‌کلی تکثیر ماهیان دریایی به سختی انجام میشود، ازسویی درباره برخی گونه‌ها تکنیک تکثیر موفق هنوز نداریم و مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان می‌تواند با انجام طرح‌های تحقیقاتی نقش مؤثری در مدیریت چالش‌های موجود در تکثیر آبزیان ایفا کند.
از دیگر چالش‌های موجود در آبزی‌پروری کیفیت خوراک است و مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان سال ۱۴۰۱ با تولید تجاری نخستین محصول دانش‌بنیان مکمل غذایی آبزیان و معرفی این محصول به کارخانه‌های خوراک آبزیان و آبزی‌پروران استان خوزستان نقش مؤثری در افزایش کیفیت خوراک ایفا کرد.
کاهش ضریب تبدیل غذایی، افزایش قابلیت تراکم‌پذیری و ازهمه مهم‌تر تقویت سیستم ایمنی آبزیان نیز گامی مؤثر در افزایش تولید آبزیان استان خوزستان ایفا کند.
امکان تحقیقات ژنتیکی در زمینه پرورش ماهیان زینتی وجود دارد
آنا: نقش تغذیه در فرآیند تکثیر و پرورش ماهیان زینتی چیست و چه نوع مکمل‌های غذایی برای بهبود رشد و سلامت این ماهی‌ها استفاده میشود؟
دزفول‌نژاد: خوراک ماهی زینتی باید دارای ترکیبات مناسبی باشد تا رشد و ایمنی ماهی‌ها را فراهم کند و در صورتی که غذای ماهی‌ها مناسب نباشد آنها دچار مشکلات تغذیه‌ای میشوند؛ در صورت مناسب بودن تغذیه، ماهی‌ها دچار کمبود مواد مغذی، تضعیف سیستم ایمنی ماهی‌ها و در نتیجه ضعیف شدن در برابر بیماری، اختلالات در رشد، تولید مثل و … خواهند شد؛ بنابراین دانستن نیاز‌های تغذیه‌ای ماهی‌ها و در پی آن استفاده از مواد غذایی مناسب می‌تواند از بروز چنین مشکلاتی در آنها جلوگیری کند.
لازم به ذکر است که گونه‌های مختلف ماهیان دارای رژیم‌های غذایی متفاوتی هستند و با توجه به اهمیت تغذیه در کیفیت ماهیان زینتی بسته به گونه و سایز آبزی، از انواع مکمل‌های گیاهی و جانوری در مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان استفاده میشود و استفاده از این مکمل‌ها با هدف تقویت سیستم ایمنی، افزایش رشد و بهبود ترکیب رنگ است.
آنا: آیا برنامه‌هایی برای گسترش تحقیقات به سمت پرورش گونه‌های جدید یا کمتر شناخته‌شده ماهیان زینتی وجود دارد و چه معیار‌هایی برای انتخاب این گونه‌ها در نظر گرفته میشود؟
دزفول‌نژاد: با توجه به اینکه در خوزستان و استان‌های همسایه مرکز تکثیر و پرورش ماهیان زینتی وجود ندارد، فرصت مناسبی برای فروش محصولات در اختیار مرکز بود، اما چالش موجود رقابت کیفیت تولیدات مرکز با تولید سایر استان‌هاست که تاکنون منبع تأمین‌کننده ماهیان زینتی استان خوزستان بوده‌اند و با توجه به حضور متخصص بهداشت و بیماری ماهیان زینتی، تولید مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان دانشگاه آزاد اسلامی اهواز با گواهی سلامت به بازار ارائه میشوند که از مهم‌ترین مزیت‌های رقابتی تولید مرکز است.
آنا: آیا تحقیقات شما در زمینه پرورش ماهیان زینتی شامل جنبه‌های ژنتیکی نیز میشود و چگونه می‌توان با استفاده از تکنیک‌های ژنتیکی به بهبود نژادهای ماهی کمک کرد؟
دزفول‌نژاد: با توجه به اینکه طرح تکثیر و پرورش ماهیان زینتی زمستان ۱۴۰۳ آغاز شده و هدف در فاز نخست تولید تجاری یک‌میلیون قطعه است، تاکنون تحقیقات ژنتیکی توسط محققان مرکز تحقیقات تکثیر و پرورش آبزیان دانشگاه آزاد اسلامی اهواز شروع نشده، اما با توجه به ظرفیت علمی و تحقیقاتی موجود امکان انجام تحقیقات ژنتیکی وجود دارد.
از تکنیک‌های ژنتیکی می‌توان به روش انتقال ژن اشاره کرد که توانایی تولید ماهیان آکواریومی با ویژگی‌های خاص را دارد، سپس انواع ژن‌ها و پیشبر‌هایی که ماهیان آکواریومی با رنگ‌های خاص را تولید می‌کنند مشخص میشوند، در نهایت پیشنهاد می‌کنیم که محققان از زیست‌فناوری انتقال ژن برای تولید ماهیان آکواریومی با ارزش زیبا و جذاب‌تر بهره بگیرند؛ چراکه ماهیان آکواریومی مصرف خوراکی ندارند و ظرفیت تولید ماهیان زینتی با توجه به تنوع گونه‌ای ویژه و وجود مراکز تکثیر و پرورش در کشور ایران وجود دارد.
انتهای پیام/
