توسعه پایدار و 3 حوزه‌ای که می‌توانند اقتصاد غیرنفتی را تقویت کنند
خبرگزاری آنا؛ توسعه پایدار (Sustainable Development) یکی از اصطلاحات اقتصادی و محل تلاقی جامعه، اقتصاد و محیط‌زیست است. توسعه پایدار، ترکیبی از دو واژه است که دو جنبه متفاوت (پیشرفت اقتصادی-صنعتی و کیفیت محیط‌زیست) را در یک نماد (توسعه پایدار) متحد می‌کند.
توسعه پایدار همواره در مباحث خود به هم پیوستگی محیط‌زیست و توسعه اقتصادی، توجه به مردم به‌عنوان محور توسعه و تلاش در راستای برقراری زمینه‌های مشارکت، توجه به رفع نیاز‌های اولیه و اساسی مردم، توجه به توسعه درونی در چارچوب محدودیت‌های منابع طبیعی، کمک به فقرا و تهیدستان و تلاش برای دستیابی به عدالت اجتماعی و سعی در برقراری عدالت اقتصادی تأکید داشته است.
توسعه پایدار در ایران شدنی است به شرطی که نهاد‌ها را کارآمد کرده و همزمان با سرمایه‌گذاری در نفت و صنایع وابسته، روی گردشگری، ترانزیت و خدمات فنی‌مهندسی سرمایه‌گذاری کنیم
در همین راستا و برای فهم بهتر از «توسعه پایدار» در ایران با علیرضا صداقت عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه خواهیم خواند.
آنا: موضوع توسعه پایدار در ایران همواره موضوعی جذاب و چالش‌برانگیز بوده است. به نظر شما، توسعه پایدار برای کشوری مانند ایران چه معنایی دارد و چگونه می‌توان به آن دست یافت؟
صداقت: توسعه پایدار مفهومی پویا و چندوجهی بوده که هدفش برقراری تعادل بین سه رکن اصلی یعنی رشد اقتصادی، همبستگی اجتماعی و حفاظت از محیط‌زیست است. در ایران با توجه به ظرفیت‌های ژئواستراتژیک و سرمایه انسانی غنی این موضوع اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. برای تحقق این هدف، باید ساختار‌های نهادی را بازآفرینی کنیم و الگو‌های اقتصادی فعلی را مورد بازنگری جدی قرار دهیم. به‌عنوان نمونه، وابستگی بیش‌ازحد به درآمدهای نفتی یکی از موانع بزرگ است که باید با تنوع‌بخشی به اقتصاد و تقویت نهاد‌ها برطرف شود.
آنا: نقش نهاد‌ها در این مسیر چیست و چرا بر آن تأکید دارید؟
صداقت: نهاد‌ها ستون اصلی توسعه پایدار هستند و در واقع چارچوب‌هایی بوده که تعاملات اقتصادی و اجتماعی را تنظیم می‌کنند. وقتی نهاد‌ها کارآمد باشند، هزینه‌های مبادله کاهش پیدا می‌کند، منابع بهینه‌تر تخصیص داده می‌شود و ثبات اقتصادی شکل می‌گیرد. در ایران، نهاد‌های موجود با چالش‌هایی مانند تمرکزگرایی افراطی، ضعف پاسخگویی و ناکارآمدی در اجرای قرارداد‌ها روبه‌رو هستند. اینها اعتماد عمومی را کم می‌کند و باعث انباشت انتظارات برآورده نشده در سرمایه اجتماعی می‌شود. برای همین، معتقدم بازسازی نهاد‌ها باید در سه سطح کلان، میانی و خرد انجام شود.
باید نهاد‌های قانون‌گذاری و محلی را با تمرکززدایی تقویت کنیم
آنا: بازسازی در هر سطح چگونه باید باشد؟
صداقت: در سطح کلان به نهاد‌های نظارتی مستقل نیاز داریم که بتوانند جلوی رانت‌خواهی و فساد ساختاریافته را بگیرند. به‌عنوان نمونه، یک نهاد مستقل مبارزه با فساد که هم مقررات وضع کند و هم بر اجرا نظارت داشته باشد، می‌تواند هزینه‌های نمایندگی (agency cost) را کم کرده و از سوءاستفاده از منابع عمومی جلوگیری کند. در سطح میانی، باید نهاد‌های قانون‌گذاری و محلی را با تمرکززدایی تقویت کنیم. این کار تخصیص منابع را بهتر کرده و کارایی را بالا می‌برد؛ چیزی که با نظریه انتخاب عمومی هم هم‌راستاست؛ زیرا مشارکت ذی‌نفعان را بیشتر می‌کند.
توسعه پایدار مفهومی پویا و چندوجهی بوده که هدفش برقراری تعادل بین سه رکن اصلی یعنی رشد اقتصادی، همبستگی اجتماعی و حفاظت از محیط‌زیست است
در سطح خرد، استحکام حقوق مالکیت و کاهش عدم تقارن اطلاعاتی ضروری است. به‌عنوان نمونه با تقویت نظام قضائی و دیجیتالی کردن فرآیندها، انگیزه سرمایه‌گذاری خصوصی بیشتر و هزینه‌های جست‌وجوی اطلاعات کم می‌شود. همه اینها در نهایت بهره‌وری کل عوامل تولید را بالا می‌برد و به رشد پایدار کمک می‌کند.
آنا: چه راهکار‌هایی برای کاهش وابستگی به نفت پیشنهاد می‌کنید؟
صداقت: وابستگی به نفت، اقتصاد کشور را در برابر نوسانات جهانی و تکانه‌های برون‌زا شکننده کرده و ثبات متغیر‌هایی مانند تولید ناخالص داخلی و تراز پرداخت‌ها را به خطر انداخته است؛ باید روی سه حوزه گردشگری، ترانزیت و خدمات فنی‌مهندسی متمرکز شویم، اینها می‌توانند منابع درآمدی پایداری ایجاد کنند و جایگزین نفت شوند.
موانع ورود سرمایه خارجی را کم کنیم
آنا: ظرفیت کشور در زمینه گردشگری چیست و چه باید کرد تا به نتیجه برسد؟
صداقت: گردشگری محرک چندبعدی برای رشد تقاضامحور است. این صنعت هم کاربردی بوده و فرصت شغلی ایجاد می‌کند، هم می‌تواند تقاضای کل را از طریق مصرف خانوار‌ها تحریک کند. ایران مزیت رقابتی فوق‌العاده‌ای در این حوزه دارد از میراث تاریخی مانند تخت جمشید، پاسارگاد و میدان نقش‌جهان که در فهرست یونسکو ثبت شده‌اند تا تنوع طبیعی از سواحل خزر تا کویر لوت و کوه‌های البرز و زاگرس.
۲۷ سایت میراث جهانی داریم که عمق فرهنگی‌مان را نشان می‌دهد؛ اما برای شکوفایی این ظرفیت، باید زیرساخت‌ها شامل توسعه حمل‌ونقل جاده‌ای، ریلی و هوایی، افزایش اقامتگاه‌ها با استاندارد‌های بین‌المللی و بهبود دسترسی به این سایت‌ها را جدی بگیریم.
علاوه بر این، باید موانع ورود سرمایه خارجی را کم کنیم به‌عنوان نمونه صدور ویزا را تسهیل یا مشوق‌های مالیاتی بدهیم. از دید اقتصاد خرد، اگر عرضه خدمات گردشگری با کیفیت بالا و قیمت مناسب باشد، کشش تقاضا بیشتر می‌شود و جریان درآمدی مستمری خواهیم داشت. در سطح کلان هم، این کار ذخایر ارزی را تقویت می‌کند، کسری تراز جاری را کم کرده و حتی جایگاه ایران را در دیپلماسی فرهنگی بالا می‌برد. به‌عنوان نمونه، جزایر خلیج‌فارس مانند قشم و کیش می‌توانند هم اقتصاد محلی را فعال کنند و هم برند جهانی ایران را بسازند.
زیرساخت‌های لجستیکی را توسعه دهیم
آنا: ترانزیت چطور؟ این حوزه چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟
صداقت: موقعیت ژئوپلیتیکی ایران فرصت استثنایی است. به خلیج‌فارس و دریای عمان دسترسی داریم و می‌توانیم هاب ترانزیت منطقه‌ای شویم. این کار تراز تجاری را بهبود می‌دهد و درآمد غیرنفتی پایداری ایجاد می‌کند. با ۵ هزار و ۸۰۰ کیلومتر خط ساحلی، بندر‌های جنوبی مانند چابهار، بندرعباس و بوشهر می‌توانند دروازه‌های تجارت منطقه‌ای شوند. چابهار به‌عنوان تنها بندر اقیانوسی کشور، می‌تواند هند، افغانستان و آسیای مرکزی را به هم وصل کند. بندرعباس هم با اتصال به شبکه ریلی، مسیر ترانزیت به اروپا را کوتاه‌تر می‌کند.
اقتصاد سبز یک ضرورت است. باید رشد اقتصادی را با کاهش اثرات زیست‌محیطی و بهره‌وری منابع هماهنگ کنیم
برای این هدف، باید زیرساخت‌های لجستیکی را توسعه دهیم، بندرها را نوسازی کنیم، ظرفیت بارگیری را بالا ببریم، خطوط ریلی را گسترش دهیم و مناطق آزاد تجاری با قوانین ساده‌تر بسازیم. از نظر اقتصاد خرد، کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل و هزینه‌های ثابت بنگاه‌ها سودآوری را بیشتر می‌کند. در سطح کلان، این درآمد‌ها جایگزین نوسانات نفتی می‌شوند و وابستگی به منابع پایان‌پذیر را کم می‌کنند. سنگاپور الگوی موفق است که با سرمایه‌گذاری در بندرها به هاب ترانزیت آسیا تبدیل شد. ما هم می‌توانیم از این تجربه الهام بگیریم و حتی با توسعه صنایع جانبی مانند کشتی‌سازی و شیلات، اقتصاد غیرنفتی را تقویت کنیم.
خدمات فنی‌مهندسی بخشی از اقتصاد دانش‌بنیان است
آنا: حوزه خدمات فنی‌مهندسی چطور می‌تواند به اقتصاد ما کمک کند؟
صداقت: خدمات فنی‌مهندسی بخشی از اقتصاد دانش‌بنیان است و ظرفیت بالایی برای جایگزینی درآمدهای نفتی دارد. نیروی انسانی متخصص زیادی داریم به‌ویژه دانش‌آموختگان مهندسی که می‌توانند در پروژه‌های منطقه‌ای از بازسازی عراق و افغانستان تا توسعه صنعتی در کشور‌های خلیج‌فارس، نقش داشته باشند. در این میان، دانشگاه آزاد اسلامی با بیش از ۴۰۰ واحد آموزشی و بیش از یک میلیون دانشجو، نقش کلیدی دارد. این دانشگاه در مناطق مختلف، حتی کمتر توسعه‌یافته، متخصصانی تربیت کرده که می‌توانند نیاز‌های پروژه‌های داخلی و خارجی را تأمین کنند.
برای استفاده از این ظرفیت، باید ارتباط دانشگاه با صنعت را تقویت کنیم. به‌عنوان نمونه با ایجاد مراکز تحقیق و توسعه، دوره‌های تخصصی برای بازار‌های جهانی و حمایت از استارت‌آپ‌های مهندسی، توان رقابتی‌مان را بالا ببریم. از دید اقتصاد خرد، عرضه خدمات تخصصی با نیروی کار داخلی و کاهش وابستگی به نهاده‌های وارداتی، حاشیه سود خوبی دارد. در سطح کلان، صادرات این خدمات ذخایر ارزی را زیاد می‌کند، آسیب‌پذیری در برابر تحریم‌ها را کم کرده و جایگاه منطقه‌ای کشور را تقویت می‌کند؛ اگر مشوق‌هایی مانند معافیت مالیاتی یا همکاری دانشگاه آزاد با شرکت‌های عمرانی برای مناقصات بین‌المللی داشته باشیم، می‌توانیم در صادرات دانش‌بنیان موفق شویم.
توسعه پایدار فقط رشد اقتصادی نیست
آنا: سرمایه انسانی و انسجام اجتماعی هم در توسعه پایدار مهم است. نظر شما در این مورد چیست؟
صداقت: توسعه پایدار فقط رشد اقتصادی نیست؛ انسجام اجتماعی و کاهش نابرابری‌ها هم جزء جدایی‌ناپذیر آن است. خدمات اجتماعی با مشارکت دولت، دانشگاه آزاد و سازمان‌های غیردولتی NGOها می‌تواند این هدف را محقق کند. دولت باید با سیاست‌گذاری کند و زیرساخت‌ها را فراهم کند به‌عنوان نمونه با قوانین حمایتی برای کاهش فقر یا بودجه هدفمند برای مناطق محروم. دانشگاه آزاد با هویت«دانشگاه اجتماعی و حل مسئله»، می‌تواند با آموزش کارآفرینی و پژوهش‌های محلی به توانمندسازی کمک کند. NGOها هم با تجربه میدانی‌شان، پروژه‌های عملی مانند توانمندسازی زنان یا آموزش کشاورزی پایدار را اجرا کنند.
وابستگی به نفت، اقتصاد کشور را در برابر نوسانات جهانی و تکانه‌های برون‌زا شکننده کرده و ثبات متغیر‌هایی مانند تولید ناخالص داخلی و تراز پرداخت‌ها را به خطر انداخته است؛ باید روی سه حوزه گردشگری، ترانزیت و خدمات فنی‌مهندسی متمرکز شویم
این همکاری سه‌جانبه با کاهش هزینه‌های دسترسی به فرصت‌ها و افزایش بهره‌وری، هم در سطح خرد به توسعه کمک کرده و هم در سطح کلان اعتماد عمومی و انسجام را بیشتر می‌کند. به‌عنوان نمونه، برنامه مشترک برای آموزش روستاییان می‌تواند با سیاست دولت، آموزش دانشگاه آزاد و اجرای NGOها به نتیجه برسد.
وجود چالش‌ها ازجمله مقاومت نهادی و محدودیت مالی
آنا: موضوع محیط‌زیست و اقتصاد سبز چطور؟ این موضوع در طرح شما چه جایگاهی دارد؟
صداقت: اقتصاد سبز یک ضرورت است. باید رشد اقتصادی را با کاهش اثرات زیست‌محیطی و بهره‌وری منابع هماهنگ کنیم. در گردشگری، به‌عنوان نمونه استفاده از انرژی خورشیدی در اقامتگاه‌ها یا ترویج گردشگری مسئولانه می‌تواند اثرات خارجی منفی را کم کند. در ترانزیت، نوسازی ناوگان ریلی با فناوری کم‌مصرف یا استفاده از سوخت‌های زیستی در بندرها، ردپای کربنی را کاهش می‌دهد. در خدمات فنی‌مهندسی هم، طراحی پروژه‌ها با مواد بازیافتی و بهره‌وری انرژی مهم بوده؛ دانشگاه آزاد می‌تواند با دوره‌های مهندسی سبز، نیروی انسانی این حوزه را تربیت کند.
ایران ظرفیت بالایی در انرژی‌های تجدیدپذیر دارد به‌عنوان نمونه ۶۰ هزار مگاوات انرژی خورشیدی. سرمایه‌گذاری در این زمینه هم توسعه را پایدار می‌کند و هم با استاندارد‌های جهانی مانند توافق پاریس هم‌راستا می‌شود؛ البته این کار نیاز به سیاست‌گذاری یکپارچه، مقررات سخت‌گیرانه و مشوق‌های مالی دارد؛ اما در بلندمدت هزینه‌های زیست‌محیطی را کم می‌کند و تاب‌آوری اقتصادی را بالا می‌برد.
آنا: و سخن پایانی....
صداقت: توسعه پایدار در ایران شدنی است به شرطی که نهاد‌ها را کارآمد کرده و همزمان با سرمایه‌گذاری در نفت و صنایع وابسته، روی گردشگری، ترانزیت و خدمات فنی‌مهندسی سرمایه‌گذاری کنیم. این سه حوزه با مزیت‌های رقابتی ایران می‌توانند اقتصاد غیر نفتی را تقویت کنند؛ البته چالش‌هایی مانند مقاومت نهادی و محدودیت مالی داریم؛ اما با انسجام سیاست‌ها، تعهد به سرمایه‌گذاری روی نیروی انسانی و انعطاف‌پذیری در برابر تغییرات جهانی، می‌توانیم به توسعه‌ای پایدار و متوازن برسیم.
انتهای پیام/
