مهد کودک برای حیوانات؛ نقدی بر تقلیل شأن انسانی در زبان و فرهنگ

به گزارش خبرگزاری آنا، محمدعلی نادی معاون علوم تربیتی و مهارتی دانشگاه آزاد اسلامی در یادداشتی نوشت:

در ماه‌هایی اخیر تبلیغات و خبر‌هایی منتشر شد از اینکه در تهران مهدکودک حیوانات خانگی تاسیس شده است! اینکه به لحاظ بهداشتی و سلامتی نگه داشتن حیواناتی همچون سگ و گربه در آپارتمان صحیح است یا خیر قابل بحث و تامل است، اما اینکه از واژه معادل  مکان تربیتی انسان برای حیوانات استفاده شود به لحاظ عقلی و ساحت انسانی غیرقابل اغماض است. از منظر فلسفه زبان، واژه‌ها بار معنایی و فرهنگی خاصی دارند. واژه «مهد کودک» حامل مفهومی از رشد عاطفی، آموزشی و اخلاقی است که مختص انسان است. اطلاق آن به حیوانات، نه تنها دقیق نیست، بلکه ممکن است به تقلیل گرایی فرهنگی بینجامد. استفاده از واژه‌هایی مانند «مهد کودک» برای حیوانات خانگی مانند سگ و گربه، پدیده‌ای است که نه تنها تحریف معناییِ زبان را به همراه دارد، بلکه به طور غیرمستقیم به کرامت ذاتی انسان به عنوان اشرف مخلوقات توهین می‌کند. در فرهنگ اسلامی-ایرانی، انسان به عنوان «خلیفه الله» بر روی زمین شناخته می‌شود؛ موجودی که جانشین خداوند در زمین است؛ «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَةً. «من در زمین جانشینی قرار خواهم داد.. انسان به عنوان خلیفه الهی، مسئولیت ویژه‌ای دارد. استفاده از مصطلحات انسانی برای حیوانات، ممکن است به معنای کاهش شأن این جایگاه تفسیر شود (بقره/۳۰)؛ و روح الهی در او دمیده شده است (وَ نَفَختُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُۥ سَجِدِینَ، حجر/۲۹). این جایگاه رفیع، مسئولیت پاسداری از شأن انسانی را بر دوش ما می‌گذارد، از جمله پاسداری از زبانی که بازتابدهنده این تقدس است.

«مهد کودک» نمادی از فضای تربیت، رشد و پرورش انسان‌های کوچکی است که آینده سازان جامعه‌اند. این مفهوم، پیوندی ناگسستنی با ارزش‌های انسانی مانند آموزش، عاطفه خانوادگی و آماده سازی کودکان برای نقش آفرینی در جهان دارد. وقتی همین واژه را برای محل نگهداری حیوانات به کار می‌بریم، ناخواسته مرز بین انسان و حیوان را کمرنگ می‌کنیم و زبان را به ابزاری برای تسویه حساب با هویت انسان تبدیل می‌کنیم. این نه تنها به حیوانات خدمتی نمی‌کند، بلکه انسانیت را تا سطحی فرو می‌کاهد که باور‌های دینی و اخلاقی ما آن را برنمی تابد.

برخی ممکن است بگویند این تنها یک «واژه» است و نباید به آن حساسیت نشان داد، اما زبان تنها ابزار انتقال اطلاعات نیست؛ زبان آینه‌ای از اندیشه، فرهنگ و معارف بشری است. وقتی واژگانِ اختصاص یافته به انسان را به حیوانات نسبت می‌دهیم، به تدریج نگرش جامعه نسبت به مرز‌های انسانی و غیرانسانی مخدوش می‌شود. این روند، به ویژه در جامعه‌ای با پشتوانه عمیق دینی و اخلاقی مانند ایران، می‌تواند به بی حرمتی ناخواسته به مفاهیم مقدس منجر شود. آیا جایگاه انسان آنقدر سست شده است که برای توصیف خدمات به حیوانات، از همان واژه‌هایی استفاده کنیم که برای فرزندان مان به کار می‌بریم؟

از منظر اسلامی، انسان موجودی بی همتاست و هیچ مخلوقی ــ حتی با ارزش‌ترین حیوانات ــ نمی‌تواند همتراز او قرار گیرد. قرآن کریم تصریح میکند: «ما فرزندان آدم را گرامى داشتیم... و آنان را بر بسیارى از آفریده هاى خود برترى آشکار دادیم.» 

این آیه بر جایگاه رفیع انسان و تفاوت ماهوی او با حیوانات تأکید دارد. استفاده از واژه‌های مرتبط با تربیت انسان (مانند مهد کودک) برای حیوانات، ممکن است به تلویح، این تمایز الهی را کمرنگ کند» (اسراء/۷۰). این آیه به وضوح کرامت ذاتی انسان را یادآور می‌شود. «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ»  «ما انسان را در نیکوترین صورت آفریدیم.»

انسان در بهترین ساختار وجودی آفریده شده و واژگانی که مختص پرورش اوست، نباید به موجوداتی با جایگاه پایین‌تر (حیوانات) اطلاق شود (تین/۴).

وقتی زبان ما این کرامت را نادیده بگیرد، ناخودآگاه به ساختار‌های فکری جامعه ضربه می‌زند. استفاده غیرضروری از واژگان انسانی برای حیوانات، هرچند به ظاهر ساده، زمینه‌ای برای عادی سازی برابری انسان و حیوان در ابعادی نامطلوب است.

به جای این کار، چرا از واژه‌های دقیق و مناسب تری مانند «مرکز مراقبت از حیوانات» یا «مرکز پرورش حیوانات» استفاده نکنیم؟ این عبارت‌ها هم نیاز جامعه به خدمات دامپزشکی و رفاه حیوانات را پوشش می‌دهند و هم حریم زبانی انسان و حیوان را محترم می‌شمارند. احترام به حیوانات نباید به قیمت کمرنگ کردن جایگاه انسان تمام شود.

استفاده نادرست از واژه‌ها ممکن است نشاندهنده بی توجهی به عقلانیت و حکمت الهی در تفکیک انسان و حیوان باشد.

در پایان، پرسش اصلی این است: آیا جامعه‌ای که زبان خود را برای حفظ مرز‌های قدسی انسان نادیده بگیرد، چگونه می‌تواند از ارزش‌های بزرگتری مانند عدالت، اخلاق و توحید دفاع کند؟ پاسداری از زبان، پاسداری از هویت انسانی است.

نتیجه گیری: با استناد به آیات و روایات، استفاده از واژه‌های مرتبط با تربیت انسان (مانند مهد کودک) برای حیوانات، از دو جهت نادرست است:۱. کمرنگ کردن تمایز الهی انسان و حیوان. ۲. تقلیل شأن مفاهیم مقدس انسانی.

محمدعلی نادی