طراحی فرایند آزمایشگاه سیاستی با رویکرد آینده‌نگاری راهبردی

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری آنا، امروزه به فراخور افزایش سرعت و شدت تغییرات محیط، فرایند‌های سیاست‌گذاری نیز نسبت به گذشته دستخوش تغییرات گسترده‌ای شده‌اند؛ لذا دولت‌ها برای جلوگیری از شکست‌های سیاستی، بهبود و افزایش اثربخشی سیاست‌های اتخاذی خود نیازمند سازوکار‌هایی نوآورانه و گذار از روش‌های متداول حکمرانی سنتی به حکمرانی مدرن هستند. آزمایشگاه‌های سیاستی در پاسخ به این تغییرات، سیاست‌های عمومی را به شیوه‌ای مبتکرانه با مشارکت شهروندان و نهاد‌های دولتی تدوین می‌کنند.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «طراحی فرایند آزمایشگاه سیاستی با رویکرد آینده‌نگاری راهبردی» به این موضوع پرداخته‌اند که آینده‌نگاری راهبردی این ظرفیت را دارد که در مقام عمل، ضمن بررسی سیاست‌ها و راهبرد‌های تدوین شده، فضای باورپذیر آینده این سیاست‌ها و راهبرد‌ها را نیز ترسیم و امکان وصول به اهداف مدنظر در آینده را تسهیل نماید.

 با بهره‌گیری از امکانات آینده‌نگاری در فرایند‌های سیاست‌گذاری یک آزمایشگاه، می‌توان ایده‌های سیاستی مطلوب‌تری را ارائه داد که پاسخگوی تغییرات و تلاطم‌های محیط سیاست‌گذاری و آینده یک سیاست باشد.

* محور اساسی رویکرد‌ها در آزمایشگاه‌های سیاستی

آزمایشگاه‌های سیاستی ساختار‌ها و سازمان‌هایی هستند که باهدف سیاست گذاری‌هایی اثربخش و مطلوب فعالیت می‌کنند

در این پژوهش آمده است که سیاست‌گذاری فرایندی ساده و الزاماً دارای نتایج مطلوب و موفق نیست، موفقیت و یا میزان مطلوبیت این فرایند نیز به عوامل متعددی ازجمله مؤلفه‌ها‌ی محیطی، روش‌های به کار گرفته‌شده در سیاست‌گذاری و میزان مشارکت سیاست‌گذاران و بهره‌برداران آن سیاست وابسته است.

این پژوهش مطرح می‌کند که آزمایشگاه‌های سیاستی ساختار‌ها و سازمان‌هایی هستند که باهدف سیاست گذاری‌هایی اثربخش و مطلوب فعالیت می‌کنند و می‌توانند امکانات نوینی را در اختیار سیاست‌گذاری قرار دهند و میزان شکست سیاست‌های وضع شده را تا حد امکان به حداقل برسانند. 

نکته قابل ذکر در این پژوهش این است که بر اساس اسناد، رویکرد‌هایی که در آزمایشگاه‌های سیاستی دنبال می‌شود، پیرامون چند محور اساسی در چرخش است:

• ابتدا آن که سیاست‌ها به گونه‌ای طراحی شوند که کاربر نهایی سیاست آن را پذیرفته، اجرا و انجام آن را تسهیل کند؛
• دوم آن که بسته‌های سیاستی در یک پیش نمونه‌سازی و اجرای آزمایش‌های زنده، ارزیابی و پیامدسنجی شوند و همچنین مؤلفه‌های اثربخشی برای آن سیاست به درستی سنجیده و برای تصمیم‌سازان روشن شود؛
• سوم آن که اساس شناخت مسئله عمومی که لازام به اصلاح آن از طریق سیاست‌گذاری مهیاست، نیازمند کنش واقعی با پویایی‌های محیط سیاست و البته کاربران نهایی است.

* اثربخشی سیاست‌های پیشنهادی یک آزمایشگاه

در این پژوهش آمده است که آزمایشگاه‌های سیاستی نهاد‌های واسطی هستند که با ارائه خدماتی متناسب با سیاست، به دولت‌ها و سازمان‌ها نسبت به اثربخشی سیاست اتخاذ شده تا حد قابل توجهی اطمینان ایجاد می‌کنند.

به گفته این پژوهش در بررسی تفصیلی آزمایشگاه‌ها‌ی سیاستی در جهان که بخشی از آن در اسناد و پیشینه تحقیق فعلی قابل مشاهده است، مشخص گردیده که فرایندی واحد و یکسان در این آزمایشگاه‌ها پیگیری نمی‌شوند و به فراخور موضوع، محیط، امکانات در دسترس و نتایج مورد انتظار، فرایند‌ها و ساختار‌هایی متفاوت از یکدیگر طراحی و پیریزی می‌شوند.

از سو‌ی دیگر در کنار همه امکاناتی که آزمایشگاه‌های سیاستی در اختیار سیاست‌گذاران و بهره‌برداران یک سیاست می‌گذارند، نگاه آینده‌نگر به عنوان یک ارزش افزوده می‌تواند به بهبود و اثربخشی سیاست‌های پیشنهادی یک آزمایشگاه کمک شایسته‌ا‌ی داشته باشد. درنهایت باید گفت فرایند پیشنهادی آزمایشگاه سیاستی آینده‌نگر حاضر، مجهز به ویژگی‌هایی جامع و منحصر‌به‌فرد نظیر موارد زیر است:

• بررسی بسیاری از فرآیند‌های معرفی‌شده توسط آزمایشگاه‌های سیاستی جهان و بهره‌گیری از کاربردی‌ترین و مهمترین موارد به دست آمده؛
• توجه به مطالعات آینده، حوزه دانشی آینده‌پژوهی و نقش آن در بهبود سیاست‌گذاری؛
• بررسی بسیاری از مدل‌های نظری در سیاست‌گذاری و ابتناء طراحی بومی انجام‌شده در این تحقیق بر مدل سیاست‌گذاری متناسب با سازوکار آزمایشگاه؛
• بررسی بسیاری از مدل‌های آینده‌نگاری و ابتناء طراحی بومی بر مدل آینده‌نگاری راهبردی متناسب با سازوکار آزمایشگاه سیاستی آینده‌نگر برای کشور؛
• امکان عملیاتی کردن و بازطراحی آزمایشگاه سیاستی آینده‌نگر بر اساس نیاز و شرایط زمانی و موضوعی متنوع؛
• نتیجه محور بودن و کاربردی بودن فرایند پیشنهادی بر اساس اشباع نظری خبرگان؛
• قابلیت انطباق با موضوعات و حوزه‌های مطالعاتی متفاوت.

در پایان مهمترین پیشنهاد این پژوهش برای پژوهشگران حوزه سیاست‌گذاری و آیندهپژوهی را میتوان افزایش غنا و اثربخشی آزمایشگاه‌های سیاستی با مبنا قرار دادن یافته‌های تحقیق حاضر و فرایند پیشنهادی، طراحی و بازتعریف آزمایشگاه‌های سیاستی آینده‌نگر در حوزه‌های مطالعاتی و پژوهشی اختصاصی در هر یک از اندیشکده‌ها، نهاد‌های سیاست‌گذار، وزارتخانه‌ها و سازمان‌های مرتبط در کشور تعریف کرد.

این پژوهش به کوشش فائزه پناهی (دکترای آینده پژوهی دانشگاه ایوانکی) و محمدهادی قاسمی (دکتری آینده‌پژوهی دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی و تحقیقات راهبردی تهران) انجام شده است.