«ژورنالیسم علم» و تفکر انتقادی در عصر انفجار اطلاعات غلط!

خبرگزاری علم و فناوری آنا، نوید فرخی: سابقه‌ ژورنالیسم علم به ابتدای قرن نوزدهم باز می‌گردد و تا پیش از آن نیاز به اطلاع‌رسانی علمی در جامعه همچون امروز احساس نمی‌شد. این روند به تدریج رشد کرد و با گذشت زمان، روزنامه‌ها و مجلات بخش‌ بیشتری را به مطالب علمی اختصاص دادند. ظهور رادیو و تلویزیون دامنه و شیوه ارائه اخبار علمی را تغییر داد. امروزه رسانه‌های دیجیتال نقش مهمی در نحوه انتقال علوم مختلف دارند و توانسته‌اند محتوای علمی را به شیوه‌ای جذاب‌تر و قابل فهم‌تر برای مخاطبان بیشتری عرضه کنند.

در این میان ژورنالیست‌های علم تلاش می‌کنند در این اتمسفر با روش‌های جدید و فناورانه مردم را در مورد مسائل و بحث‌های مهم علمی آگاه کنند. به عبارت دیگر نقش ژورنالیسم علم واسط بین دنیای پیچیده تحقیقات علمی و عموم مردم است و ازاین‌رو اهمیت آن فراتر از انتشار محض اطلاعات است.

ژورنالیسم علم در هسته خود اصل روشنگری را در بر می‌گیرد. عصر روشنگری که بر عقل، علم و تبادل آرا تأکید داشت، پایه و اساس پیشرفت جامعه مدرن را بنا نهاد و ژورنالیسم علم این میراث را با ترجمه زبان پیچیده علم به روایت‌های عامه‌فهم ادامه می‌دهد. مسئله فقط این نیست که حقایق علمی قابل فهم منتشر شوند. ژورنالیست‌های علم وظیفه دارند محتوا را برای مخاطب معنادار کنند. وقتی یک ژورنالیست علم یک کشف علمی جدید را به زبان ساده توضیح می‌دهد، کارش صرفاً گزارش کردن نیست. او داستانی به رشته تحریر درمی‌آورد که دنیای انتزاعی تحقیقات علمی را به واقعیت‌های ملموس زندگی روزمره مرتبط می‌کند.

در دنیایی که سواد علمی اغلب محدود است، ژورنالیسم علم موانع را از بین می‌برد و به مردم از هر طبقه‌ای اجازه می‌دهد تا جذب ایده‌های علمی شوند. در تصویری بزرگ‌تر این کار باعث می‌شود عموم مردم آگاه‌تر باشند و بتوانند در مورد مسائلی همچون سلامت خود، محیط زیست، تحقیقات فضایی، هوش مصنوعی و... به طور آگاهانه تصمیم بگیرند. به عنوان مثال درک علمی چالش‌های تغییرات اقلیمی شهروندان را آگاه می‌سازد تا به سیاستمدارانی رأی دهند که به مسائل محیط زیستی توجه کافی دارد. به طور مشابه درک صحیح از مسائل پزشکی می‌تواند بر انتخاب افرادی که وعده اجرای برنامه‌های بهداشت عمومی را می‌دهند منجر شود.

در طول همه‌گیری کووید-19 انتشار اطلاعات غلط درباره ویروس و واکسن‌ بسیاری از افراد را سردرگم کرد. پیروان شبه‌علم با ارائه اطلاعات غیرعلمی از خوردن وایتکس تا نوشیدن ادرار شتر و... تلاش کردند جامعه را به قهقهرا ببرند. ژورنالیست‌های علم با ارائه گزارش‌های دقیق علمی، جبهه‌ای مستحکم در برابر شبه‌علم تشکیل دادند. در نتیجه تلاش‌های آنها بود که اکثر مردم تصمیم به انتخاب آگاهانه گرفتند. مسئله در اینجا فقط اطلاع‌رسانی به مردم نبود، بلکه محافظت از آنها از خطر اطلاعات نادرست بود.

ژورنالیسم علم همچنین نقشی محوری در پرورش تفکر انتقادی دارد. کنجکاو بودن، پژوهشگران را به پرسشگری، انجام آزمایش و جست‌وجوی پاسخ سوق می‌دهد. هنگامی که ژورنالیست‌های علم محتوای علمی را در قالب جذابی گزارش می‌دهند، همان کنجکاوی مورد اشاره را در خوانندگان خود برمی انگیزند. آنها مردم عادی را تشویق می‌کنند که نگاهی عمیق‌تر به مسائل داشته باشند، سؤالات خود را بپرسند و به دنبال پاسخ باشند. این فرایند پرسش و کاوش برای پیشرفت جامعه ضروری است. یک جمعیت کنجکاو و دارای تفکر انتقادی بیشتر احتمال دارد که دست به نوآوری بزند، وضعیت موجود را به چالش بکشد و پیشرفت‌ها را در زمینه‌های مختلف مطالبه کند.

تفکر انتقادی سنگ‌بنای مهمی از ژورنالیسم علم است. در عصری که اطلاعات غلط به سرعت در حال گسترش است، توانایی ارزیابی اعتبار اطلاعات بسیار مهم است. ژورنالیست‌های علم با رعایت استانداردهای دقیق به نوعی تفکر انتقادی را برای مخاطبان خود مدلسازی می‌کنند. آنها تلویحاً به خوانندگان نشان می‌دهند که چگونه بین منابع معتبر و ادعاهای مشکوک تمایز قائل شوند. این مهارت نه تنها در درک محتوای علمی، بلکه در جهت‌یابی صحیح در برابر سایر ادعاهای علمی بسیار ارزشمند است. وقتی مردم رویکردی انتقادی به اخباری که می‌شوند داشته باشند، کمتر مستعد فریب خوردن و پذیرش دروغ‌ هستند.

نقش ژورنالیسم علم در مبارزه با اطلاعات نادرست مبرهن است. اطلاعات نادرست، به ویژه در حوزه علم، می‌تواند عواقب ناگواری در پی داشته باشد. برای مثال در طول همه‌گیری کووید-19 انتشار اطلاعات نادرست درباره ویروس و واکسن‌ منجر به سردرگمی بسیاری از افراد شد. اهالی شبه‌علم و افرادی که فرق بین ویروس و باکتری را نمی‌دانستند با ارائه اطلاعات غیرعلمی همچون نوشیدن ادرار شتر و... تلاش می‌کردند جامعه را به قهقهرا ببرند. در این میان نقش ژورنالیست‌های علم هر چند نامحسوس اما حیاتی بود. آنها با ارائه گزارش‌های دقیق و مبتنی بر شواهد و مدارک علمی، جبهه‌ای مستحکم را در برابر شبه‌علم تشکیل دادند. در نتیجه تلاش‌های آنها بود که اکثر مردم تصمیم به انتخاب آگاهانه گرفتند. در اینجا نقش بُعد اخلاقی ژورنالیسم علم را می‌توان دید. مسئله در اینجا فقط اطلاع‌رسانی به مردم نبود، بلکه محافظت از آنها بود.

در کنار این‌ها ژورنالیسم علم الهام بخش نسل‌های آینده است. وقتی نوجوانان از آخرین دستاوردهای علمی در رابطه با اکتشافات فضایی، پزشکی یا فناوری آگاه می‌شوند، به این رشته‌ها علاقه پیدا می‌کنند و سعی می‌کنند دانشمندان و محققان را به عنوان الگوی خود ببینند. احتمالاً برخی از آنها به جز تصویرسازی، پا را فراتر می‌گذارند و ترغیب می‌شوند مشارکت فعال در پیشرفت علم داشته باشند و مرزهای تحقیقات علمی را جابه‌جا ‌کنند. ورود جریان مستمر استعدادهای نو به رشته‌های علمی تضمین می‌کند که راه‌حل‌هایی برای مبرم‌ترین مسائل جهان یافت خواهد شد.

بدین ترتیب ژورنالیسم علم را باید بسیار فراتر از ابزاری برای گزارش حقایق علمی دانست. ژورنالیسم علم مفهوم نمادین «علم برای همه» را محقق می‌سازد، تفکر انتقادی را در میان مردم می‌پروراند، با اطلاعات غلط مبارزه می‌کند و الهام‌بخش نسل‌های آینده است.