شاخص‌های شکل‌گیری روستای خلاق

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا،  امروزه بیشتر مناطق روستایی در کشور‌های در حال توسعه با چالش‌های مختلفی درزمینة اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی روبه‌رو هستند. این چالش‌ها به همراه ضعف مدیریتی به عقب‌ماندگی مناطق روستایی منجر شده است. در این میان، مشکلات اقتصادی شامل بیکاری فصلی، درآمد کم و فقر، از مهم‌ترین موانع پیش روی توسعه در این مناطق است. این در حالی است که طی قرون متمادی، روستا به‌مثابة مکانی برای زندگی و تولید، نقش و ماهیت مؤثری داشته است؛ با وجود این در شرایط امروزی و به‌واسطۀ رویداد‌ها و دخالت دولت‌ها و تغییرات سبک زندگی، در دورۀ گذار از تولیدگرایی، بسیاری از روستا‌ها به‌جای بهره‌مندی از محتوای توسعة پایدار با ناپایداری مواجه و ضمن ازدست‌دادن جمعیت خود در فرایند مهاجرت با پدیده تخلیۀ جمعیتی و تخریب کالبدی روبه‌رو هستند.

برای فائق‌آمدن بر این چالش‌ها و توسعه‌یافتن روستاها، راهکار‌ها و رویکرد‌های متنوعی ارائه شده است؛ در این بین با بررسی تجارب و سوابق کشور‌های گوناگون در برنامه‌ریزی توسعۀ روستایی از دهة ۱۹۵۰، رویکرد‌ها و راهبرد‌های استفاده‌شده در این زمینه در چهار دسته طبقه‌بندی، تفکیک و مشخص شده است؛ رویکرد‌های اقتصادی (توسعۀ کشاورزی، انقلاب سبز، اصلاحات اراضی و صنعتی‌سازی)، رویکرد‌های اجتماعی (تأمین نیاز‌های اساسی، مشارکت در توسعۀ روستایی و توسعۀ اجتماعات محلی)، رویکرد‌های کالبدی- فضایی (برنامه‌ریزی مراکز روستایی، توسعۀ روستا- شهری و کارکرد‌های شهری در توسعۀ روستایی) و رویکرد‌های جامع (توسعۀ روستایی همه‌جانبه و یکپارچه، توسعۀ پایدار)؛ این در حالی است که بیشتر راهکار‌های گذشته توسعه مانند صنعتی‌سازی و توسعۀ کشاورزی، شرایط لازم را برای پایداری اقتصادی و اجتماعی مناطق روستایی فراهم نکرده‌اند.

با وجود این بیشتر کشور‌ها در پی شناخت یا خلق راه‌ها و روش‌هایی جدید برای تحقق توسعۀ روستایی برآمدند و توسعۀ فعالیت‌های خلاق به‌منزله یکی از عوامل تأثیرگذار بر توسعۀ روستایی مطرح شد.

بیشتر بخوانید

در یک پژوهش بررسی شد؛

اقامتگاه‌های بوم‌گردی؛ از اشتغال‌زایی تا تقویت هویت محلی

حسنعلی جهانتیغ (دکتری جغرافیا و برنامه‌‌ریزی روستایی دانشگاه فردوسی مشهد) و همکارانش در پژوهشی با عنوان «تحلیل فضایی شاخص‌های شکل‌گیری روستای خلاق در سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: منطقه سیستان)» متمرکز بر همین موضوع می‌نویسند: در همین زمینه می‌توان بیان داشت خلاقیت مفهومی است که می‌توان آن را بدون هیچ محدودیتی در تمامی عرصه‌های زیستی به ظهور رساند و با تجدید نظر یا حتی کنارگذاشتن پیش‌فرض‌های موجود، شرایطی نو، سازگارتر و پسندیده‌تر ایجاد کرد؛ علاوه بر این با پذیرش و اجرای اصول خلاقیت ضمن بهره‌مندی در زمان حال، می‌توان رهبری و مدیریت بهتر و سنجیده‌تری دربارة آینده داشت؛ به‌طوری که تمرکز بر ایده‌ها و افکار نو به محیطی پایدارتر، انعطاف‌پذیرتر و اقتصادی‌تر منجر خواهد شد.

جهانتیغ و همکارنش هدف این پژوهش را، علاوه بر شناسایی شاخص‌های روستای خلاق و تعیین میزان اثر و روابط بین آنها، تحلیل فضایی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در سطح سکونتگاه‌های روستایی سیستان می‌دانند و پرسش‌های زیر را مطرح می‌کنند:

• عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ سیستان کدام‌اند؟
• تحلیل فضایی شاخص‌های عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ سیستان در وضع موجود چگونه است؟

این پژوهش توضیح می‌دهد که سیستان با ۷۹۶ روستا، علاوه بر اینکه برپایة جمعیت روستایی استوار است، به دلیل قرارگرفتن در همسایگی کشور‌های افغانستان و پاکستان ازلحاظ سیاسی و ژئوپولیتیکی اهمیت خاصی دارد؛ به‌طوری که خالی از سکنه‌شدن روستا‌های آن و تغییرات جمعیتی ممکن است حیات سیاسی این منطقه را با چالش روبه‌رو کند. روستا‌های سیستان طی دوره‌های متمادی نقش مهاجرفرستی داشته‌اند؛ به‌طوری که سالیانه تعداد زیادی از روستا‌ها خالی از سکنه می‌شوند و روستاییان راه مهاجرت را در پیش می‌گیرند.

این پژوهش بیان می‌کند که آمار‌های به‌دست‌آمده از سرشماری‌ها نشان می‌دهد تعداد روستا‌ها از ۱۰۸۳ در سال ۱۳۶۵ به ۷۹۶ روستا در سال ۱۳۹۵ کاهش یافته و ۲۸۷ روستا خالی از سکنه شده است (مرکز آمار ایران، ۱۳۶۵- ۱۳۹۵)؛ از این رو با علم به اینکه مسائل و موانع توسعه در مناطق روستایی ایران به‌ویژه در منطقۀ سیستان به نشناختن ظرفیت‌های خلاق در این مناطق مربوط است.

این پژوهش مطرح می‌کند که با شرایط و ویژگی‌های امروز جامعۀ جهانی، ساکنان جوامع روستایی باید تشخیص دهند که جامعه‌شان در حال تغییر است و اگر به توسعه تمایل دارند، باید با استفاده از فرایند‌های خلاقانه برای انجام بعضی تغییرات آماده باشند؛ بنابراین لازم است با اصلاح روش‌های گذشته و تعیین معیار‌ها و شاخص‌های جدید، موتور محرک توسعۀ روستایی را تقویت کنند؛ بر این اساس در پژوهش حاضر با شناسایی طیف گسترده‌ای از شاخص‌های روستایی خلاق، نقش این شاخص‌ها در پایداری روستایی بررسی شد. این مطالعه از دو جهت مهم است؛ اول اینکه طیف گسترده‌ای از شاخص‌های روستایی شناسایی شده است؛ دوم اینکه علاوه بر بررسی اثرگذاری شاخص‌های روستای خلاق با استفاده از مدل‌های مختلف و متنوع، شاخص‌های روستای خلاق در منطقه تحلیل فضایی شده است؛ درواقع با بررسی و کنکاش در بین منابع مختلف و همچنین توجه به ویژگی‌های منطقۀ سیستان، شش مؤلفۀ انعطاف‌پذیری، ابتکار، خلاقیت، ترویج، خطرپذیری، رهبری و مشارکت شناسایی و بررسی شدند.

از دیدگاه پاسخگویان روستایی در تمامی متغیر‌های پژوهش (انعطاف‌پذیری، ۴۳/۳، ابتکار، ۴۲/۳، ترویج و آموزش، ۴۶/۳، خطرپذیری، ۳۸/۳، رهبری، ۴۰/۳ و مشارکت، ۳۳/۳)، میزان اثرگذاری عوامل مؤثر بر شکل‌گیری روستای خلاق در منطقۀ سیستان بیش از میانة نظری است. برای تعیین روابط بین متغیر‌ها از تکنیک دیمتل استفاده شد. نتایج تکنیک دیمتل نشان داد معیار‌های انعطاف‌پذیری، ترویج و آموزش، مشارکت و رهبری، متغیر علی و معیار‌های ابتکار و خطرپذیری، متغیر معلول هستند.

بیشتر بخوانید

در یک پژوهش بررسی شد؛

گردشگران خارجی در ایران بیشتر از چه مناظری عکاسی کرده‌اند؟

نتایج یافته‌های کارشناسی حاصل از مقایسه زوجی مؤلفه‌ها نشان داد مؤلفه‌های ترویج و آموزش، ابتکار و خطرپذیری به ترتیب با وزن‌های ۳۴۲/۰، ۲۶۶/۰ و ۱۴۶/۰ درصد، مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر شکل‌گیری روستای خلاق هستند؛ همچنین مؤلفه‌های انعطاف‌پذیری، رهبری و مشارکت به ترتیب با وزن‌های ۰۷۹/۰، ۰۸۰/۰ و ۰۸۳/۰ اهمیت کمتری در شکل‌گیری روستای خلاق نسبت به سایر عوامل دارند.

جهانتیغ و همکارانش در این پژوهش با توضیح روش مطالعه به این نکته اشاره دارند که برای تحلیل فضایی شاخص‌های روستای خلاق از روش تلفیقی وزن‌دهی ANP و تصمیم‌گیری چندمعیاره ماباک (Mabac) استفاده کرده‌اند. آن‌ها همچنین بر این نکته تاکید می‌کنند که نتایج تحلیل فضایی شدت اثر شاخص‌های روستای خلاق با استفاده از ماباک نشان داد تعداد ۶ روستا وضعیت مطلوب، ۱۱ روستا وضعیت متوسط و تعداد ۳ روستا شدت اثر کم دارند.

یافته‌های پژوهش مبنی بر اهمیت شاخص‌های روستای خلاق را در پیشرفت نواحی روستایی تأیید می‌کند. نتایج پژوهش بر این موضوع تأکید دارد که پایداری روستایی به ایجاد شرایط بروز خلاقیت در این مناطق منوط است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت شاخص‌های روستای خلاق زمینۀ پایداری روستایی را بهبود می‌بخشد؛ با وجود این می‌توان اینگونه بیان داشت که پرداختن به مفهوم روستای خلاق از تمامی اصول و قواعد شکل‌دهنده به خلاقیت پیروی می‌کند و پیش‌فرض‌های گذشته را رد می‌کند که خلاقیت را ویژة شهر‌ها و سطوح بزرگ جهانی می‌بینند؛ همچنین با عناصر سازندۀ خلاقیت (انسان، فضا و سرمایه‌گذاری) روستا را به سمت پرورش انسان‌های خلاق سوق می‌دهد؛ اینگونه خلاقیت که داشته‌های محیط، منابع و نیرو‌های بالقوۀ مردم را به فعلیت می‌رساند، زمینه را برای توسعۀ پایدار فراهم می‌کند؛ با وجود این پیشنهاد‌های زیر مطرح است:

1. فراهم‌کردن زمینه‌های لازم توسط دولتمردان برای تحقق زمینه‌های روستای خلاق.
2. ایجاد انگیزه در بین روستاییان و تقویت روحیۀ ابتکاری آنان برای تحقق اهداف روستای خلاق.
3. تشکیل و تشویق NGO برای تبلیغات و آموزش زمینه‌های به‌وجودآمدن خلاقیت در بین روستاییان.
4. فراهم‌کردن زمینه‌های رشد و توسعة صنایع خلاق در بین جوانان روستایی.
5. استفادة حداکثری برای شناساندن شاخص‌های روستای خلاق در بین روستاییان و مسئولان روستایی.