موانع خارجی برای توسعه کشور

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، واژه توسعه، معادل لفظ‌ انگلیسی‌ (Development) و در لغت به معنای رشد تدريجی در جهت پيشرفته‌تر شدن و قدرتمند‌تر شدن است. از اصطلاح‌های کشورهای رشد یافته، کشور صنعتی و... برای اشاره به کشورهای مستقلی استفاده می‌شود که از لحاظ اقتصادی رو به پیشرفت و زیرساخت‌های فناوری پیشرفته‌تری نسبت به کشورهای کمتر صنعتی‌شده دارند.

عبدالعلی لهسائی‌زاده (استاد جامعه‌شناسی دانشگاه شیراز) در مقاله‌ای با عنوان «مشکلات توسعه در ایران» به این موضوع پرداخته است که اهمیت موانع خارجی توسعه در ایران کمتر از موانع داخلی نیست.

پیشتر در همین سرویس بخش اول از این پژوهش باعنوان «موانع داخلی برای توسعه کشور» منتشر شده است؛ در این گزارش تلاش خواهیم کرد نگاهی داشته باشیم به بخش دوم مقاله که مبتنی بر مطالعه و بررسی موانع خارجی برای توسعه کشور صورتبندی شده است.

* موانع اقتصاد بین المللی 

در این پژوهش آمده است که موانع اقتصاد بین المللی به چهار طریق توسعۀ ایران را مخدوش می‌کند:

تحریم‌های اقتصادی مانع از رسیدن مواد، آلات و اطلاعات مورد نیاز در جریان توسعه در ایران شده است

• مبادلۀ نابرابر؛ در این مبادلۀ نابرابر بهره‌گیرنده اصلی کشور‌های مرکزهستند.
• انحصارات اقتصادی؛ قطب‌های سرمایه‌داری جهانی تولیداتی را در انحصار خود دارد در نتیجه قدرت چانه‌زنی را از ایران می‌گیرند و مانع از تحرک اقتصادی ایران می‌گردند.
• انتقال مازاد اقتصادی؛ انتقال مازاد از ایران مانع از انباشت اولیۀ سرمایه در ایران می‌شود. انتقال مازاد اقتصادی، در واقع، غارت ثروت ایران است.
• تحریم‌های اقتصادی؛ یکی از حربه‌های جهان سرمایه‌داری بر ضد ایران از ابتدای انقلاب 57 تاکنون تحریم‌های اقتصادی بوده است. تحریم‌های اقتصادی مانع از رسیدن مواد، آلات و اطلاعات مورد نیاز در جریان توسعه در ایران شده است. معمولا مانع خرید و فروش مواد و کالاهای ایران می‌شود.

* موانع سیاسی

در ادامه این پژوهش آمده است که یکی دیگر از موانع خارجی، موانع سیاسی است که به سه شکل نقش ایفا می‌کند:

• کمک به ضد انقلاب؛ در ایران گروه‌های ضد انقلابی وجود دارند که به مخالفت با انقلاب و کارشکنی در روند پیشرفت آن می‌پردازند. این گروه‌ها به انواع حمایت‌های امپریالیستی پشت‌گرمی دارند.
• ژاندارمی در خلیج فارس؛ نیرو‌های امپریالیستی به بهانه‌های مختلف در خلیج فارس حضور نظامی پیدا می‌کنند و در امور آبهای ایران دخالت می‌کنند.
• اِعمال حق وتو در سازمان ملل؛ به هر جهت ایجاد سلطۀ سیاسی می‌کند و ایران جزء کشور‌هایی است که از این شکل رابطه در سازمان ملل ناراضی است.

* موانع توسعه فناوری برتر

از نظر این پژوهش کشور‌های پیشرفته با در اختیار داشتن فناوری برتر، نوع دیگری از سلطه را بر ایران اعمال می‌کنند. این سلطه به چهار شکل خود را نشان داده است:

از زمان نفوذ فناوری نو به ایران، در کنشی متقابل و نابرابر، فناوری سنتی زیر ضربات فناوری نو خرد شده است

• تحلیل فناوری سنتی؛ از زمان نفوذ فناوری نو به ایران، در کنشی متقابل و نابرابر، فناوری سنتی زیر ضربات فناوری نو خرد شده است. فناوری کشور‌های پیشرفته به علت برخورداری از صنعت برتر با کارایی بالاتر و تولید انبوه، و در نتیجه پایین آوردن میزان هزینه‌های تولید، در یک فرآیند تاریخی بسیار ظریف فناوری‌های سنتی را از بین برد و هم چنان ادامه دارد.
• انتقال فناوری نامناسب؛ فناوری وارداتی از کشور‌های پیشرفته به ایران در بسیاری از عرصه‌ها نامناسب است و دارای ویژگی‌هایی است که آن را به مانع توسعه تبدیل کرده است.
• انحصار در عرضۀ قطعات یدکی؛ کشور‌های صادرکننده صنایع قرارداد‌ها را به گونه‌ای تنظیم می‌کنند که در عرضۀ قطعات یدکی انحصار به وجود می‌آورند. درنتیجه ایران اجازه خرید قطعات بهتر یا ارزانتر را ندارد و این امر روی توسعۀ صنعتی اثر گذاشته است.
• انحصار در علوم؛ در دوران معاصر بخشی اعظمی از علوم جدید نزد کشور‌های پیشرفته است و بر قسمت‌هایی از آن انحصار اعمال می‌شود. اگر چه ایرانی‌ها تحصیل کرده در خارج به ایران آمده‌اند و افسار علوم جدید را در دست دارند، اما چون همۀ ابزار مورد نیاز علوم را در اختیار ندارند با موانعی در استفاده از علم خود رو به رو می‌شوند.

* موانع نظارت‌های اجتماعی

در این پژوهش آمده است که یکی دیگر از موانع خارجی توسعه در ایران نظارت‌های اجتماعی است که از سه طریق اعمال می‌شود:

هر چه شکاف طبقاتی عمیق‌تر می‌شود، مشارکت طبقات پایین در توسعه کمتر می‌شود

• بر حق جلوه داده شکاف طبقاتی؛ یکی از راه‌های تشدید توسعۀ ناموزون در ایران رواج، تشویق و تأکید بر لزوم وجود طبقات مختلف است و آن را به صورت رقابت‌های اجتماعی توجیه می‌کند. هر چه شکاف طبقاتی عمیق‌تر می‌شود، مشارکت طبقات پایین در توسعه کمتر می‌شود.
• کمک به توزیع مواد مخدر؛ از توزیع مواد مخدر بین جوانان چندین منظور دارند که مهمترین آنها پس از بردن سود‌های کلان، منفعل کردن جوانان در توسعه و مشارکت در تحولات اجتماعی است. رواج اعتیاد افراد را از تحرک سیاسی و فعالیت اقتصادی سازنده باز می‌دارد و روحیۀ بی‌اعتنایی را به هر آن چه در جامعه می‌گذرد، به وجود می‌آورد.
• جذب نخبگان فکری ایران توسط کشور‌های پیشرفته؛ آنها اوضاع را آن چنان برای نخبگان فکری و علمی ایران فرآهم می‌آورند که آنها را جذب کنند. نخبگانی که می‌توانند در ایران بمانند و عامل توسعه بشوند به خارج می‌روند و جامعه را از تفکرات علمی خود محروم می‌کنند.

* نفوذ فرهنگی

این پژوهش توضیح می‌دهد که یکی دیگر از موانع خارجی توسعه در ایران نفوذ فرهنگی است که سه وجه دارد:

• اشاعۀ فرهنگ غربی؛ کشور‌های غربی به راه‌های گوناگون فرهنگ خود را به ایران تحمیل کرده‌اند. متأسفانه جنبه‌های منفی فرهنگ غربی در بستۀ اشاعۀ فرهنگی وزنه سنگینی دارد و جامعه را گرفتار کرده است و ایجاد تضاد‌های فرهنگی نموده است.
• جهانی کردن فرهنگ؛ که تحت لوای «جهانی شدن فرهنگ» جوامع در سراسر دنیا مجبورند به یک فرهنگ واحد گردان بنهند. این فرهنگ بیشتر ارزش‌های سرمایه‌داری را القا می‌کند که با برخی از ارزش‌های بومی در تضاد است.
• ترویج مصرف‌گرایی؛ بر مبنای ایجاد نیاز‌های کاذب برای عرضه شده در بازار سرمایه‌داری است. الگو‌های مصرفی افراطی از نتایج این وجه است.

به زعم این پژوهش موانع داخلی و خارجی توسعه در ایران باعث رواج دروغگویی، ریاکاری رانت‌خواری، غارت ثروت ملی، نابوده منابع طبیعی، انحصار قدرت، عدم پاسخگویی، نقذناپذیری، خشونت‌طلبی و سرکوب می‌شود.

در ادامه پژوهش آمده است که نتیجۀ گسترش عوامل ذکر‌شده باعث اشاعۀ نارضایتی، تورم، گرانی، بیکاری، فساد، تنفر عمومی، فرار مغزها، فرار سرمایه‌ها، اعتراض و درگیری است.

در پایان لهسائی‌زاده یافته‌های این پژوهش را اینگونه جمع‌بندی می کند که موانع توسعه باعث نابهنجاری در نظام اجتماعی می‌گردد و جامعه‌ای که به لحاظ توسعه نابهنجار است یعنی مبتنی بر عقلانیت نیست و سقوط عقلانیت در جامعه یعنی مواجه شدن با توسعۀ ناپایدار و ناموزون؛ ناپایداری و ناموزونی خصلت افراد توسعه نیافته هم می‌گردد. زمانی که فرد و جمع به این دو خصلت مبتلا گردند، زندگی در جامعه مختل می‌شود و چنین جامعه‌ای برای رفع مشکلات توسعه نیاز به برنامه‌ریزی‌های علمی دارد که باید با استفاده از متخصصان، تعاون و همکاری، ارتباطات، اشتیاق و ارزیابی‌های مستمر انجام گیرد.