خسروپناه: پژوهشگران باید نگاه حکمت‌بنیان به پژوهش داشته باشند

به گزارش گروه آموزش و دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، حجت‌الاسلام‌والمسلمین عبدالحسین خسروپناه، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در سیزدهمین همایش مولفان، ناظران علمی، داوران محتوایی و مشاوران معرفتی دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین(ع) با تبریک سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا (س)، اظهار کرد: علم در اسلام جایگاه وسیعی دارد. خدای سبحان «رفیع‌الدرجات» است، خداوند سبحان، درجاتی را نصیب مؤمنان می‌کند، اما مؤمنانی که «اوتوالعلم» باشند درجات بیشتری نصیب‌شان خواهد کرد. در روایات ما، از علم به بلندی و بزرگی سخن گفته‌اند. «العلمُ سلطان»، «العِلمُ قائدٌ»، العِلمُ جَمالٌ لا یخفی». قیمت یک انسان را باید براساس علم او سنجید؛ هر چه علم بیشتر، ارزش فراتر و هر چه علم کمتر، ارزش آن انسان فروتر است. همین شاهد برای ما در کشف جایگاه علم بس است. مرحوم کلینی که کتاب الکافی را نوشته است و کتاب مهم شیعیان و مرجع علمی ما است، این کتاب را با کتاب عقل و جهل و بعد فضل شروع می‌کند. چون انسان عالم عاقل است که می‌تواند توحید را بفهمد.

وی با طرح این سؤال که علم در اسلام چیست؟، ادامه داد: در اسلام دانستن علم مبتنی بر «تعقل» و «تفهّم» است. یعنی اگر علم و آگاهی، علم نافع مبتنی بر عقل و خرد ناب باشد، این علم، مطلوب است. این علم را قرآن به «حکمت» تشبیه می‌کند. حاصل حکمت، خیر کثیر است. اما خود حکمت چیست؟ حکمت از سنخ علم است، اما حکمت، «علم نافع مبتنی بر لُبّ است». لُبّ یعنی خرد ناب. یعنی وقتی عقل نظری، عقل عملی، عقل معاش و عقل معاد جمع شوند، می‌شود «خرد ناب».

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان اینکه حکمت، علم نافع مبتنی بر لُبّ و خرد ناب است، اضافه کرد: عقل نظری (هستی و نیستی را درک می‌کند)، عقل عملی (باید‌ها و نباید‌ها را درک می‌کند)، عقل معاش (عقل تدبیرگر و برنامه‌ریز) و عقل معاد یعنی (عقل عاقبت‌اندیش). فرق عقل مدرن با عقل حکمی در این است. علم مدرن از عقل نظری استفاده می‌کند لذا مبنای علم مدرن ریاضیات است. دنیای مدرن از عقل نظری استفاده می‌کند، از عقل عملی هم بهره می‌برد. علم مدرن از عقل معاش هم استفاده می‌کند. از قرن ۱۸ به بعد تأکید دنیای مدرن بر استفاده از عقل معاش بود. دغدغه آن‌ها عقلانیت ابزاری بود. آنچه در علم مدرن از چهار قسم عقل وجود ندارد «علم معاد» است. در علم حکمی؛ عقل نظری، عملی و معاش و معاد هر چهار عقل جمع می‌شود و لذا از آن به حکمت تعبیر می‌شود.

خسروپناه با اشاره به اینکه پس ما دنبال چه علمی هستیم؟ چه دانشی علم نافع است؟ دانش فیزیک؟ شیمی؟ زیست‌شناسی؟ ریاضیات؟ یا دانش‌های مهندسی و فناوری؟ یا علوم انسانی؟ روان‌شانسی؟ اقتصادی، مدیریت، علوم تربیتی، پزشکی؟؛ کدام یک از این‌ها حکمت است؟ علم مدنظر قرآن است؛ تصریح کرد: هر کدام از این‌ها که علم روشمند باشد، نافع باشد و مبتنی بر این چهار عقل باشد، می‌شود حکمت. اما چهار عقل باید ناظر بر این سامان (دیسیپلین) باشد. سامانی که با جمع این چهار علم به دست می‌آید «حکمت» است.

پژوهشگران باید نگاه حکمت‌بنیان به پژوهش داشته باشند

وی تأکید کرد: بنابراین پژوهشگرانی که پژوهش انجام می‌دهند باید نگاه حکمت‌بنیان به پژوهش‌شان داشته باشند. باید در پژوهش او سهم هر کدام از عقل‌ها مشخص شود. البته دقت بفرمایید این تفکر فقط در علم اسلامی معنا پیدا می‌کند. تفکر اسلامی و علم حکمت‌بنیان نه مثل علم قرون وسطایی و نه مانند علم مدرن است. در علم حکمت‌بنیان، عقل نظری جایگاه دارد. یک پایه علم همه متفکران ما، فلسفه و ریاضیات است. اگر دانشجویان اقبالی به ریاضیات محض، فیزیک محض و شیمی محض ندارند باید برای علوم پایه هزینه کنیم، نخبگان را جذب و بورسیه کنیم تا در این رشته‌ها تحصیل کنند. علوم پایه ما باید قوی شود. امروزه پیشرفت یک کشور در دنیا بر رشد محاسبات کوانتومی است. ما با هوش مصنوعی متعارف مواجه نیستیم، با هوش مصنوعی کوانتومی و در آینده نزدیک با جنگ کوانتومی مواجه هستیم.

حوزه و دانشگاه باید به سؤالات فردا پاسخ دهند

وی با طرح این سؤال که ما چگونه می‌توانیم در مقابل جنگ کوانتومی مقابله کنیم؟ گفت: وقتی‌که در محاسبات کوانتومی توانمند باشیم. این محاسبات غیر از فیزیک کوانتومی است هرچند پایه آن فیزیک کوانتومی است؛ بنابراین ما باید ریاضیات و فیزیک کوانتومی را تقویت کنیم. پس مشخص می‌شود عقل نظری جایگاه مهمی در علم اسلامی دارد. همچنین عقل عملی هم جایگاه مهمی در علم اسلامی دارد. امروز اگر شیخ انصاری در قید حیات بود، فقه نظامات اجتماعی می‌نوشت و به فقه مقاصد بسنده نمی‌کرد. امروز ما باید به فقه حکمرانی بپردازیم. فقها باید به پرسش‌های فردا پاسخ دهند، اگر به سؤالات دیروز و روز‌های گذشته پاسخ دهند از روزگار خود عقب خواهند بود. پس عقل عملی هم جایگاه مهمی دارد. عقل نظری امروز و عقل عملی امروز پرسش‌های بنیادی دارد. حوزه و دانشگاه باید بدانند که علم هر روز پیشرفت می‌کند و سؤالات زیادی پیش می‌آید. اگر قرار باشد حوزه ما حوزه ۲۰۰ سال پیش باشد دیگر حوزه امروز نیست. دانشگاه اگر نتواند امروز به ریاضیات کوانتومی برسد، نمی‌تواند در آینده به تمدن نوین اسلامی دست پیدا کند. پس عقل نظری و عملی هر دو باید روزآمد شوند.

ضرورت تولید فناوری‌های نرم اجتماعی

دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در ادامه با بیان اینکه عقل معاش؛ عقل تدبیرگر، تنظیم‌گیر و برنامه‌ریز، گفت: امروزه ما با انواع فناوری‌های نرم اجتماعی روبه‌رو هستیم. مثل فناوری آموزشی، فناوری حکمرانی و.... مقام معظم رهبری فرمودند این راهیان نور یک فناوری نرم اجتماعی است. ما باید به تولید فناوری‌های نرم اجتماعی بپردازیم. اگر قرار باشد همان کتاب‌های جامعه‌شناسی و... را با رویکرد اسلامی بنویسیم، این کار‌های ۳۰ سال پیش ما بوده است. امروز باید الگوی حکمرانی علم و فناوری، الگوی حکمرانی فرهنگی، نظامی، امنیتی را تهیه کنیم و یکی از راه‌های رسیدن به این الگو‌های حکمرانی هم، تجربه‌هایی است که در این چهار دهه انقلاب اسلامی داشته‌ایم.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین خسروپناه اقدامات شهید مدرس در دوران خود را نوعی تولید فناوری نرم برشمرد و گفت: مجلسی‌ها باید از ظرفیت‌های تقنین شهید مدرس استفاده کنند، فقط سالگرد گرفتن برای این شهید مظلوم کافی نیست. هنوز ما یک کتاب در شیوه تقنین شهید مدرس ننوشته‌ایم. تجربه‌هایی که در دوران دفاع مقدس داشتیم باید تجربه‌نگاری شوند و از این طریق، به فناوری نرم اجتماعی برسیم. این کار بزرگی است. اینکه بنشینید و از تجربه رزمندگان دفاع مقدس، تجربه‌ها را بنگارید و نظریه استخراج کنید و فناوری‌های نرم اجتماعی، تبلیغی، فرهنگی و امنیتی استخراج کنید، کار خیلی مهم و بااهمیتی است.

فرق امامان انقلاب با دیگران این بود که دانش حکمی و فقهی خود را تبدیل به فناوری‌های نرم اجتماعی کردند.

وی همچنین عقل معاش را به تجربه‌نگاری افراد موفق و تبدیل آن به فناوری‌ها نرم اجتماعی تعبیر کرد و خبر داد: ما در شورای عالی انقلاب فرهنگی در همان روز‌های آغازین کار، یکی از کار‌هایی که دنبال کردیم، بازنگری نقشه جامع علمی کشور بود که ۱۳ سال پیش تصویب شد. گفته شد که باید این نقشه و حکمرانی جامع علم و فناوری کشور بر اساس عقل نظری، عملی، معاش و معاد باشد. باید آنچه در حکمت اسلامی آموخته‌ایم در نقشه جامع علمی کشور ظهور پیدا کند. این درسی است که ما از مکتب امامین انقلاب آموخته‌ایم. فرق امام با علمای دیگر در این نبود که امام فقیه باشد و بقیه نبودند، حضرت آقا فرمودند امام شجاع بود. فرق رهبر انقلاب با دیگران در دوران انقلاب هم این بود که شجاع و ثابت‌قدم بودند. اما به نظر بنده فرق دیگری امامین انقلاب داشتند و آن هم این بود که دانش حکمی و فقهی خود را تبدیل به فناوری‌های نرم اجتماعی کردند.

دبیر شورای انقلاب فرهنگی ۲۵۳ اثری که دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (ع) تهیه کرده است را یک اقدام با اهمیت دانست و گفت: کار بزرگی که دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (ع) انجام می‌دهد عملاً همین هدایتگری در تولید دانش است. درخواست من از دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (ع) این است که هم در بازنگری نقشه جامع علمی کشور و هم در اجرای آن به ما کمک کنند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین عبدالحسین خسروپناه در پایان بیان کرد: این اولین بار است که شورای عالی انقلاب فرهنگی یک تعامل حکیمانه با دانشگاه‌های سپاه و ارتش را برقرار می‌کند. امیدواریم این الگوی تدوین کتب درسی که این دانشگاه به آن رسیده‌اند مدون شود و به تمام دانشگاه‌های سراسر کشور ابلاغ کنیم تا از این الگو استفاده کنند.