چرا آمریکا با شکل‌گیری صنایع سنگین در ایران مخالفت کرد

به گزارش گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران به شماره گان ۷۸ و ۸۸ در سه بخش، مقالات، گفت‌وگو و خاطرات و اسناد توسط موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران منتشر شده است.

در بخش مجموعه مقالات، مجموعه مقالاتی با عنوان «تاثیر رویکرد امنیتی آمریکا درمنطقه با شکل گیری صنایع سنگین در ایران (پهلوی دوم) به قلم رضا حجت»؛ «واکنش جامعه ایرانی به انتشار کتاب شهید جاوید به قلم جواد عربانی»؛ «تریاک، مسایل و تحولات آن؛ از آغاز تا پایان حکومت رضاشاه، به قلم حمید آزاد»؛ «سه قحطی و ایجاد یک فاجعه مالتوسی در ایران، (۱۹۴۴ ـ ۱۸۶۹) به قلم محمدعلی مجد»؛ «دخالت تصدی گرایانه و حاکمیتی دولت در اقتصاد دوران پهلوی دهه ۴۰ و ۵۰ به قلم میریم اسادات حسینی» چاپ و منتشرشده است.

در بخش گفت‌وگو فصلنامه با دکتر سید نظام الدین قهاری از فعالان باسابقه سیاسی، عضو پیشین نهضت خداپرستان سوسیالیت و از همفکران دکتر کاظم سامی گفتگو کرده است.

در بخش اسناد پرونده‌ای برای معاون کل وزارت دربار شاهنشاهی؛ دکتر محمد باهری، به گردآوری مظفر شاهدی؛ شمشیری که برنده نبود (مجموعه عکس‌های کمتر دیده شده از اکبرمیرزا صارم الدوله مسعود) به گردآوری محمدرضا بهزادی در اختیار علاقمندان به مباحث اسنادی قرار گرفت.

دکتر رضا حجت در مقاله تأثیر رویکرد امنیتی آمریکا در منطقه بر مخالفت با شکل گیری صنایع سنگین در ایران پهلوی می‌نویسد: یکی از زمینه‌های مهم توسعه صنعتی در هر کشوری راه اندازی صنایع سنگین است در دوران پهلوی به دلایل مختلف از جمله حفظ و تحکیم پایه‌های قدرت خاندان پهلوی که می‌توانست با ایجاد طبقه جدیدی همراه باشد، دو بار به سمت راه‌اندازی صنایع سنگین گام برداشته شد که در هر دو بار غرب بار اول انگلیس در دوره رضاشاه و بار دوم آمریکا در دوره محمدرضاشاه با آن مخالفت کردند.

این مسئله باعث شد تا محمدرضا برای تأسیس صنایع سنگین در ایران به روس‌ها گرایش پیدا کند؛ بنابراین با توجه به اینکه تمرکز مقاله بر دوره پهلوی دوم است سؤال این است که «آمریکا چرا و بر مبنای چه رویکردی مخالف شکل گیری صنایع سنگین در ایران دوران پهلوی بود»؟ فرضیه‌ای که برای این مقاله انتخاب شده بر این مبنا است که «با توجه به تغییرات کلان پس از جنگ جهانی دوم که عاملی برای ترک بریتانیا از منطقه خلیج فارس و خاورمیانه و جایگزین شدن آمریکا شد، و برخلاف نگاه اقتصادی ـ سیاسی طرح مارشال برای محافظت از متحدان در برابر کمونیسم نگاه آمریکا به ایران و این منطقه امنیتی - نظامی بود؛ بنابراین در روابط با ایران با نگاه ابزار امنیتی در پی حفظ موقعیت خود به دنبال متحد امنیتی - نظامی بود و از اینرو با توسعه اقتصادی برمبنای شکل گیری صنایع سنگین در ایران مخالفت کرد».

راه اندازی صنایع سنگین می‌تواند یکی از مهمترین پایه‌های توسعه در هر کشوری باشد. این دست از صنایع علاوه بر اینکه دروازه تمدن صنعتی را بر روی کشور‌ها می‌گشایند در صورت استفاده صحیح قادر خواهند بود صنایع دیگر را نیز توسعه دهند.

در دوران پهلوی دو بار برای راه اندازی صنایع سنگین گام برداشته شد؛ اما در هر بار قدرت اول غرب یعنی بریتانیا و آمریکا با آن به مخالفت پرداختند. از آنجا که ایران دوران پهلوی به خصوص پهلوی دوم گرایش غربی ـ آمریکایی داشت لازم است که چگونگی دخالت و نفوذ آمریکا در زمینه توسعه یا توسعه نیافتن صنایع سنگین مورد توجه قرار بگیرد. آمریکا پس از دو قرن انزوا که بر اساس دکترین مونروئه شکل گرفته بود، در واکنش به حمله ژاپنی‌ها به پایگاه دریایی این کشور در پرل هاربر وارد جنگ جهانی دوم شد تا کفه ترازو به سمت متفقین سنگین شود.

این مسئله که منجر به پیروزی متفقین شد تغییرات بنیادینی در آینده نظام سیاسی جهان ایجاد کرد بعد از جنگ، اروپا به لحاظ اقتصادی کاملاً فروپاشیده شده بود و آمریکا که از سال ۱۸۲۳ خود را از تحولات کلان بین المللی جدا کرده و به امور داخلی پرداخته بود، با طرح «جورج مارشال پتن» زیر یوغ اقتصادی آمریکا رفت که هنوز هم نتوانسته است از آن فاصله بگیرد.

طرح مارشال که بعد از جنگ به بازسازی اقتصادی اروپا می‌پرداخت جهان جدیدی را پی ریخت که صورت بندی سیاسی - اقتصادی آن هنوز تداوم دارد. می‌توان گفت که طرح مارشال نقطه عطف مرزبندی نظام دوقطبی بود و همین مسئله چهره سیاسی جهان را در دو سوی شرق و غرب نمایان‌تر ساخت برمبنای این طرح بریتانیا نیز زیر سایه آمریکا قرار گرفت و با اینکه در دوره موازنه قوا متوازن کننده قدرت در جهان بود نیاز شدیدی به آمریکا پیدا کرد تا از بحران پس از جنگ فاصله بگیرد بر این اساس ناچار بود تا حوزه‌های نفوذ و قدرت را در نظام بین الملل گام به گام به پیروز اصلی جنگ جهانی دوم (آمریکا) واگذار کند. منطقه خلیج فارس و به طور کلی غرب آسیا (خاورمیانه) یکی از این حوزه‌های با اهمیت ژئوپلیتیک بود.

انگلیس به مرور و به ناچار طی سال‌های اولیه بعد از جنگ جهانی دوم از این حوزه خارج شد و آمریکا اختیار آن را گام به گام به دست گرفت. اما هنوز آماده حضور فیزیکی تمام عیار نبود از این منظر به دنبال انتخاب متحدان منطقه‌ای بود تا این منطقه را برای واشنگتن امن نگه دارند.

یکی از مهمترین مبانی طرح مارشال کمک اقتصادی به متحدان در ازای وفاداری آن‌ها بود تا خواسته‌ها و نیاز‌های آمریکا تأمین شود. علاقمندان برای تهیه این فصلنامه و مطالب متنوع این فصلنامه که در بالا ذکر شد یا کتاب‌های این پژوهشکده در تهران و فروشگاه کتاب پژوهشکده تاریخ معاصر یا مراکز پخش در شهرستان‌ها مراجعه فرمایید.