بهار کتاب ۳۴ |آستان قدس صاحب بزرگ‌ترین مجموعه نسخ خطی و سنگی در جهان اسلام است

به گزارش گروه فرهنگ خبرگزاری علم و فناوری آنا، سلسله نشست‌های گوشه نقد در روز نخست نمایشگاه کتاب تهران با موضوع رونمایی از کتاب‌های «فهرست توصیفی کتاب‌های چاپ سنگی آستان قدس رضوی» و «بازشناخت تفاسیر خطی فارسی» به قلم مرحوم سید علی اردلان‌جوان با حضور سید محسن ناجی نصرآبادی، فرید قاسمی، حسن‌‌علی فریدونی، حبیب‌الله عظیمی‌محقق در مصلای امام خمینی(ره)  برگزار شد.

در ابتدای این نشست، حبیب‌الله عظیمی‌محقق با بیان اینکه تمام کتاب‌های خطی مجموعه آستان قدس رضوی توسط رهبر انقلاب(مدظله‌العالی) به آستان قدس اهدا شده است، گفت: همه این منابع به‌صورت کاملا توصیفی معرفی شده؛ ۶۵۳ نسخه به زبان فارسی و ۳۴۳ نسخه به زبان عربی است. ۷۳ نسخه فارسی چاپ ایران و ۵۷۵ نسخه چاپ شبه قاره هند و دو نسخه هم چاپ کشور عراق است. جلد دوم این مجموعه به زبان عربی است که ۱۶۸ نسخه از آن چاپ ایران، ۱۳ نسخه چاپ کشور عراق و مابقی چاپ کشور هند است. تهران، تبریز، شیراز و اصفهان شهرهایی بودند که نسخه‌های چاپ سنگی را در ایران پوشش دادند. 

وی افزود: کتب اهدایی رهبری بیشتر در موضوع فقه، کلام، ادبیات، تاریخ، فلسفه، منطق، پزشکی، عرفان، حدیث، حکمت، اصول، نجوم و... است. حدود هزار و یک نسخه چاپ سنگی و نوزده هزار کتاب خطی نیز توسط رهبر انقلاب به کتابخانه آستان قدس رضوی اهداشده است. 

حبیب‌الله عظیمی، استاد دانشگاه شهید بهشتی دیگر مهمان این برنامه نیز گفت: با بررسی وجوه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی که نسخ خطی و سنگی دارد، شیوه یکسان‌نویسی این نسخه‌ها را بررسی کردیم. در این شیوه که به کتابخانه‌ها تحویل دادیم، آن‌ها توانستند تمامی کتاب‌های موجود را با اصول ترتیب‌بندی کنند؛ برخی از نسخ ویژگی انحصاری دارند. در واقع ما باید هم کتب چاپ سنگی را مانند نسخه خطی حفاظت کنیم، هم اینکه فهرست آن‌ها را منتشر کنیم. خوشبختانه آستان قدس کتاب‌خانه مجهزی برای فهرست‌نویسی کتب خطی و سنگی داشت و ما در این مورد به نتایج خوبی رسیدیم. 

وی افزود: به لحاظ تحقیقاتی فیلد جداگانه‌ای برای محققان ایجاد شده که بتوانند علوم اسلامی را به زبان فارسی یا از زبان دانشمندان فارسی پروژه بررسی کنند. صنعت کتاب‌آرایی هندی‌ها متاثر از ایرانیان است و این مجموعه اهدایی رهبر انقلاب قابلیت پژوهش در این مورد را دارد. عمدتا کتب چاپ سنگی موجود در ایران چاپ شده‌اند اما تعداد قابل توجهی از چاپ سنگی‌هایی که توسط رهبری اهدا شده مربوط به هند است. 

حسنعلی فریدونی در ادامه بیان کرد: تمامی نسخه‌های چاپ سنگی رهبری در این دو جلد معرفی و فهرست شده است. نسخه‌های دو خطی در قالب چهارده جلد چاپ شده و در اختیار فرهیختگان قرار گرفته. تعداد کتب چاپ سنگی موجود در مخزن کتابخانه آستان قدس حدود پنجاه هزار جلد است که قدیمی‌ترین آن قرآنی است که در سده دوم هجری قمری به رشته تحریر درآمده است. فهرست کتب چاپ سنگی که در دو جلد کار شده، بر اساس حروف الفبا است. 

این محقق حوزه نسخ تاریخی در ادامه تصریح کرد: قدیمی‌ترین کتاب خطی موجود در آستان قدس دیوان تمیم‌ابن‌مقبل در سال سیصد و هشتاد نگارش شده. من این نوید را به جامعه پژوهشگران می‌دهم که با درایت جناب حسینی، برگزاری برنامه سه‌شنبه‌های فرهنگی تمام محققانی که در حوزه نسخ خطی پژوهش می‌کنند مخازن کتابخانه را در اختیار داشته باشند. آستان قدس به منظور حفاظت و مرمت نسخ تاریخی آمادگی دارد که پذیرای نسخه‌های خطی و تاریخی از صاحبان آثار باشد.

عظیمی افزود: تاریخچه فهرست‌نویسی نسخ خطی به قرن چهارم و پنجم برمی‌گردد. کتاب‌هایی تحت عنوان الفهرست طوسی و ابن‌ندیم، اولین فهرست‌هایی بود که نسخه‌های خطی را در آن معرفی کردند که مباحث رجالی و کتاب‌شناسی با هم مطرح می‌شدند. اولین کتابی را که به سبک امروزی فهرست‌نویسی شد کتابخانه آستان قدس رضوی در سال ۱۳۰۵ شروع به نگارش کرد. به لحاظ تاریخی، میرزا صالح تبریزی از جانب عباس میرزا در روسیه یک دستگاه چاپ سنگی را وارد تبریز کرد و سال ۱۲۵۱ اولین کتاب چاپ سنگی نوشته شد. میرزا اسدالله شیرازی، اولین کتاب چاپ سنگی را در تبریز نوشت. کتابخانه آستان قدس بزرگترین مجموعه نسخ سنگی و خطی را در ایران و جهان اسلام دارد. کتابخانه ملی، کتابخانه آیت‌الله مرعشی و کتابخانه‌ مجلس در رتبه‌های بعدی قرار دارند. هرکدام از این نسخ خطی به جهات مختلفی قابلیت تحقیقات بسیاری دارند. این در  حالی است که روند فهرست‌نویسی مسیر خوبی در راستای حفظ و اطلاع‌رسانی این میراث است. 

فرید قاسمی، عضو دکترای تاریخ دوره علوم اسلامی و محسن ناجی نصرآبادی دکترای ادبیات فارسی و ویراستار علمی کتاب «بازشناخت تفاسیر خطی فارسی» مهمانان بعدی این برنامه بودند. قاسمی در ادامه این برنامه گفت: صد سال پیش شاهزاده اکتایی مشغول فهرست‌نویسی آثار نسخ تاریخی بود که تا امروز ما به فهرست‌نویسی مدرن برسیم. مهم است که بتوانیم سنت فهرست‌نگاری خود را به جهانیان معرفی کنیم. اولین تفاسیر اسلامی قرآن در زمان زندگی پیامبر(ص) نوشته شده. پیامبر خود تفسیرگونه به آیات نگاه می‌کردند. تقریبا هزار سال پیش ابن سلیمان شیخی، اهل بخارا یکی از مهمترین فهرست‌های موجود را نوشت.

وی افزود: سال ۱۹۸۵ یک گردهمایی در هلند برگزار شد که نتیجه این گردهمایی این بود که آرام آرام مکتب شرق‌شناسی غرب در خصوص تفسیرشناسی کاستی دارد؛ بدین ترتیب مکتب هلند چندین کتاب در خصوص تاریخ‌نگاری تفسیرشناسی قرآن پدید آورد. همه این‌ها ماحصل مجموعه تفسیر نگاری قرآن بود. مرحوم اردلان جوان یکصد نسخه را در کتاب خود ذکر کرده است.

ناجی نصرآبادی در ادامه به نکات ذکر شده در این کتاب اشاره کرد و گفت: ما یک پیشینه هزار ساله از تفاسیر به زبان فارسی داریم. تا قرن پنجم علمای ماورانهر مجوز تفسیر و ترجمه قرآن به زبان فارسی را دادند. ما مجموعه‌ای نفیس از یادداشت‌نویسی در قرآن‌های قدیمی داریم. قرآن‌های خطی که در کتابخانه آستان قدس موجود است با تطبیقی که داده شده به معیارهای نسخه‌شناسی مربوط به قرن اول و دوم برمی‌گردد. کاری که دکتر اردلان در این مجموعه انجام داده جمع آوری ۱۱۴ نسخه خطی تفسیر قرآن به زبان فارسی و بر اساس حروف الفبا بود.

وی تصریح کرد: ما تغییراتی در این کتاب صورت دادیم و بر اساس مبنای تاریخی نسخ را دسته بندی کردیم. برخی از این نسخ بر مبنای قرائن موجود تخمین قرن زده شده بود. دکتر اردلان ویژگی‌های دستوری و زبان‌شناسی این نسخ را بررسی کرده است. ضمن اینکه وی صد در صد پایبند به اصل نسخه بود. مثلا اگر جایی نقطه نبود دست به ترکیب آن نمی‌زد. در اهمیت این کار می‌توانم بگویم که منبع مهمی برای جست و جوی محققان خواهد بود.

سی‌وچهارمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۲۰ اردیبهشت آغاز به‌کار کرده و تا ۳۰ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲ در مصلی امام خمینی (ره) و همزمان به‌صورت مجازی در ketab.ir ادامه دارد.