گفتاری منتشرنشده از شهید مطهری درباره شک در امور اعتقادی

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری علم و فناوری آنا، دوازدهم اردیبهشت‌ماه یادآور سالگرد شهادت استاد مرتضی مطهری است؛ شخصیتی که در دوران حیات با‌برکت خویش با سخنرانی‌ها و آثار مکتوبش نقش بی‌بدیلی در بیداری اسلامی و مواجهه با خرافات و شبهات اعتقادی و دینی داشت.  این شبهات در دوران پرتلاطم حکومت پهلوی یا با حمایت پیدا و پنهان حکومت و یا تحت‌لوای گفتمان مارکسیستی، ریشه‌های دینی جامعه ایران را هدف قرار داده بود.

در همین ارتباط، در گفت‌و‌گویی با «محمد کوکب» پژوهشگر و نویسنده در حوزه عرفان و اندیشه اسلامی و قائم‌مقام انتشارات صدرا (ناشر اختصاصی آثار شهید مطهری)، به بررسی رویکرد شهید مطهری نسبت به مواجهه با این شبهات دینی و اعتقادی پرداخته‌ایم که در ادامه از نظر می‌گذرانید.

کوکب با اشاره به این که استاد مطهری در سال‌های دهه چهل و پنجاه به دنبال  تقویت پایه‌های فکری جامعه با  بهره‌گیری از آموزه‌های دینی بود افزود: ایشان با اندوخته ارزشمندی که از سال‌ها تلمذ نزد اساتیدی همچون امام خمینی(ره)، علامه طباطبایی (ره) و آیت‌الله بروجردی (ره) در رشته‌های مختلف فقهی، فلسفی و عرفانی داشت به تهران آمد. در فضایی که گفتمان چپ مارکسیستی بر دانشگاه‌های ما غالب بود و بخش دیگر روشنفکران نیز تحت تأثیر آموزه‌های لیبرالی و تفکر غربی بودند که از سوی حکومت وقت هم حمایت می‌شد این استاد مطهری بود که با قرائتی نوین و پویا از آموزه‌های اسلامی، جوانان را در برابر این دو ایدئولوژی وارداتی تجهیز کردند.

 ** متفکری در تداوم سلسله اصلاحگران دینی

وی اظهار کرد: ایشان در  دو کتاب «احیای تفکر اسلامی» و « نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر» به بررسی تفکر و شیوه عمل چهره‌های شاخصی همچون اقبال لاهوری، عبدالرحمن کواکبی و سید جمال‌الدین اسدآبادی پرداختند. اینها مصلحان اجتماعی و دینی موردعلاقه استاد بودند. قطعاً مرحوم مطهری نیز در تداوم سلسله اصلاحگران دینی تعریف می‌شود که این شخصیت ها چهره‌های شاخص آن بوده‌اند.

قائم‌مقام انتشارات صدرا گفت: شهید مطهری در منظومه فکری خودشان این احیای دینی را در دو بخش  فردی و اجتماعی دنبال کردند. در بخش فردی، در گام اول تلاش ایشان این بود که جوامع اسلامی و از جمله ایران را  از آسیب ظاهرگرایی و شکل‌گرایی در امور دینی دور کنند؛ آسیبی که از چند قرن پیش گریبانگیر جوامع اسلامی شده بود و البته اکنون نیز متأسفانه  با شدت و ضعف وجود دارد.

وی افزود: آسیب دیگر جوامع اسلامی از نگاه ایشان، «کم‌رنگ شدن نقش عمل در تعیین سرنوشت انسان» بود. در تفکر ناب اسلامی، «عمل» به عنوان تکیه‌گاه تعلیم و تربیت و سیره فردی و اجتماعی نقش محوری دارد اما اغلب جوامع اسلامی دچار نوعی «مَرجئه‌گرایی» بودند که بر مبنای آن، صرف ایمان داشتن برای رستگاری در دنیا و آخرت کفایت می‌کرد و بر مبنای آن  اگر  انسان مرتکب گناه کبیره هم می‌شد صدمه‌ای به ایمانش نمی‌خورد. استاد مطهری معتقد بود که تفکر «مرجئه‌گرایی» که از همان صدر اسلام شکل گرفته بود، در آموزه‌های شیعی هم رخنه کرده و به وجوه عملیاتی و پویای این تفکر حمله کرده است.

کوکب عنوان کرد: موضوع دیگر در احیاگری دینی با رویکرد فردی، برگرداندن معنای واقع برخی مفاهیم اخلاقی و  فردی بود که با گذر زمان از جوهره اصلی خود دور شده و حتی کارکردهایی وارونه پیدا کرده بودند. ایشان معتقد بود که  مفاهیمی مثل توکل، زهد، صبر، رضا، شفاعت، توسل، تقیه، قضا و قدر در جوامع اسلامی با شدت و ضعف گوناگون انحراف  شده است. در سخنرانی‌ها و کتاب‌های خودشان تلاش داشتند تا معنای اصلی و حقیقی آنها را تبیین کنند. از سوی دیگر در کتاب «علل گرایش به مادیگری» به طو مفصل درباره شبهه تضاد بین دین و نیازهای طبیعی انسان توضیح داده‌اند. این‌ها بعد فردی احیاگری دینی در اندیشه شهید مطهری است.

** اسلام به مثابه یک سامانه اجتماعی

نویسنده کتاب «عدالت به روایت استاد مطهری» اظهار کرد: در بعد اجتماعی، مرحوم مطهری در اثر خود عنوان کرده که «اسلام در عین این که دین است، یک سیستم اجتماعی و همه‌جانبه نیز  است». یعنی برخلاف ادیان مسیحیت و یهود که صرفاً دین هستند، اسلام یک مکتب است. در ادامه نیز می‌گویند:« این سیستم رهبری دارای یک زیرساخت فکری است. در یک سازمان، زیرساخت حتماً باید از هر آسیبی مصون بماند و گرنه خطر سقوط کلیت آن بنا وجود دارد. این زیرساخت فکری، روبناهای عملی و جتماعی دارد».

وی گفت: استاد مطهری این موضوع را در جلد اول یادداشت‌های خودشان که چاپ هم شده، مطرح می‌کنند. ایشان نسبت خودشان با جریان احیای تفکر اسلامی را این گونه بیان می‌کنند که «من قائل به سیستم مخصوص بینش اسلامی هستم. به اسلام به صورت یک مکتب فکری و یک ایدئولوژی دارای جهان‌بینی، ایمان و اعتقاد دارم. دوم این که، معتقدم این سیستم فکری نیازمند نوسازی و تجدید حیات و به اصطلاح رنسانس است. در نهایت، این نیاز را در تلقی خودمان از اسلام احساس می کنم و نه در متن اسلام؛ یعنی  برداشت ما از تفکر اسلامی است که باید نوسازی شود و نه جوهر دین اسلام». شهید مطهری به شدت به احیای تفکر اسلامی در بعد اجتماعی پایبند بود. در کتاب دو جلدی «اسلام و نیازهای زمان» با تکیه بر عنصر «اجتهاد»  به شکل مفصل در این زمینه بحث کرده‌اند.

** محتوای «مسئله حجاب» در مسائل امروز جامعه هم قابل‌استفاده است

کوکب با اشاره به مباحث و اتفاقاتی که در ماه‌های اخیر حول موضوع حجاب رقم خورده است افزود: بخش عمده سخنرانی‌ها و تلاش فکری استاد مطهری در زمینه جایگاه زن و خانواده در اندیشه اسلامی است. اخیراً هم کتابی با عنوان «روابط زن و مرد در اسلام» توسط انتشارت صدرا منتشر شد که نظرات ایشان در این حوزه را به صورت مدون ارائه کرده است.پیش از این هم در کتاب‌های «اخلاق جنسی در اسلام»، «مسئله حجاب» و نظام حقوق زن در اسلام» نگاه ایشن به این موضوعات بنیادین ارائه شده بود.  

قائم‌مقام انتشارات صدرا گفت: شهیدمطهری در کتاب «مسئله حجاب» مثل همه آثار خود، با رویکرد استدلالی و منطقی به شهبات پاسخ داده‌اند؛ یعنی در ابتدا نظر مخالفان حجاب را مطرح ‌کردند و بعد با استدلال به هر کدام از ین شبهات پاسخ دادند.به خاطر همین خصلت استدلالی است که معتقدم این راهبردها در  زمینه حجاب، امروز هم کاربرد دارد و می‌تواند مورداستفاده متفکران دینی و جامعه‌شناسان قرار بگیرد.

وی عنوان کرد: وقتی کتاب «مسئله حجاب» منتشر شد، دو گروه خلع سلاح شدند. هم  طرفداران نگرشی که بر مبنای تفکر غربی معتقد بودند پوشش سلامی مانع بزرگی برای نقش‌آفرینی اجتماعی زنان در جامعه است و هم متحجرانی که با هرگونه حضور زنان در جامعه مخالف بودند و زنان را پرده‌نشین و منزوی می‌خواستند.استاد مطهری همیشه خط مستقیم را دنبال می‌کردند و با هرگونه افراط و تفریط مخالف بودند. این کتاب در زمان چاپ هم با استقبال فراوانی مواجه شد و به اصطلاح در محافل دینی و روشنفکری گل کرد و تاکنون نیز ۱۳۵ نوبت چاپ شده است.

گفتاری منتشرنشده از شهید مطهری درباره شک در امور اعتقادی

این پژوهشگر حوزه دین گفت: استاد مطهری به موضوع خرافه‌زدایی از گوهر دین اهتمام جدی داشت. از نگاه ایشان، خرافات در هر دینی زمانی به وجود می‌آید که معتقدات دینی در دست عوام قرار بگیرد. من متنی را می‌خوانم که تا به حال در جایی چپ نشده و قرار است به زودی در انتشارت صدرا منتشر شود.

کوکب افزود: در یکی از جلسات سخنرانی شهید مطهری، جوانی که در آموزه‌های دینی خودش دچار شک شده بود، پرسشی در این زمینه مطرح می کند؛ شهید مطهری هم با روی باز از این موضوع استقبال کرده و  حتی می‌گویند من هم در زمان نوجوانی دچار این حالت شک و اضطراب شده‌ام و خواب و خوراک نداشتم، اما خداوند عنایت کرد و خودم نیز تلاش کردم تا با مطالعه فراوان در جستجوی حقیقت باشم و ذهنم روشن شد.

وی اظهار کرد: استاد مطهری در ادامه و در پاسخ به آن جوان می گویند: «[اتفاقاً] اگر تشکیکات وارد جامعه نشود، کم‌کم دین مردم رو به تحجر و عفونت می‌رود؛ مثل آب کاملاً زلالی که در حوض است و اگر مدتی راکد بماند، می‌گندد. اگر در مردم یک حالت آرامشی باشند و بر معتقدات مذهبی و دینی تازیانه شک نخورد، در آن صورت عوام پیشتاز آن معتقدات می شوند؛ وقتی پیشتاز شوند، دائم از خودشان چیزی می‌سازند و مرتب کم و زیاد می کنند و بعد یک شله قلمکاری از آب درمی‌آید که واویلا است». می‌بینیم که شهید مطهری نه تنها به دنبال تحمیل عقده خود به این پرسش‌کننده جوان نیست، بلکه معتقد است شک معبر خوبی است، اما توقفگاه خوبی نیست و باید تلاش کنیم تا از  شک به یقین برسیم.

نویسنده کتاب «آزادی به روایت استاد مطهری» گفت: از نگاه ایشان، برداشت‌و تفکر دینی باید به صورت مداوم دائم در معرض نقد و بررسی قرار بگیرد؛ چون در طول تاریخ، عده‌ای غرض‌ورزانه و عده‌ای هم ناآگاهانه چیزهایی از دین کم کرده و یا به  آن اضافه کرده‌اند. البته این جریان نقد و بررسی باید توسط نخبگان آگاه و دلسوز دنبال شود تا خدای نکرده متن و جوهر دین آسیب نبیند. در این صورت، خرافات نمی‌تواند در دین نفوذ کند.اگر دین در دست عوام بیفتد که از لحظ علمی پشتوانه‌ای ندارند، حقیقت دین قربانی می‌شود.