کامل‌ترین دانشنامه‌ «بالپولکداران ایران» منتشر شد

به گزارش خبرنگار گروه جامعه خبرگزاری آنا، دانشنامه‌  بالپولکداران ایران (Lepidoptera Iranica) به همراه به‌روزترین فهرست و اطلاعات پراکنش تمام ۴۸۱۲ گونه‌ شب‌پره‌‌ و روزپرک‌های‌ شناخته شده‌ ایران، توسط موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت آلمان منتشر شد

مدیریت این پروژه که تکمیل آن بیش از ۱۳ سال طول کشیده است، برعهده‌ی پروانه‌شناس ایرانی، دکتر «حسین رجائی» از موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت آلمان و «اُوله کارشولت»، پروانه‌شناس از موزه تاریخ طبیعی دانشگاه کپنهاگ دانمارک بوده است. در این پروژه که در قالب کتابی با هفت فصل و حدود ۵۰۰ صفحه منتشر شده و نسخه‌ی آنلاین آن به رایگان در دسترس علاقمندان قرار گرفته، در مجموع ۷۳ متخصص پروانه‌شناس از سراسر جهان به‌عنوان پژوهشگر و نویسنده و بیش از ۲۰ پروانه‌شناس دیگر به‌عنوان بازبین و داور همکاری داشته‌اند.  

این مجموعه علاوه بر ارائه‌ی تاریخچه‌ی علم پروانه‌شناسی در ایران، تصویری جالب توجه از تنوع گونه‌ای بالپولکداران ایران به دست داده است و حفره‌های شناختی دانش در این حوزه علمی نمایان کرده است. همچنین این پژوهش، با تخمین تعداد گونه‌های ناشناخته‌ی بالپولکدار کشور، تلاش کرده تا راه مطالعات بعدی در کشور را روشن کند. 

در راسته‌ بالپولکداران که عموم مردم آنها را به‌عنوان شب‌پره‌ها و روزپرک‌ها می‌شناسند، تا به‌حال بیش از ۱۷۰ هزار گونه‌ی متفاوت در جهان شناسایی شده و تخمین زده شده که گونه‌های ناشناخته‌ی این گروه دستکم چندبرابر این رقم باشند. این در حالی است که تعداد کل مهره‌داران جهان (جمع همه‌ی گونه‌های شناخته شده‌ی ماهی‌ها، دوزیستان، خزندگان، پرندگان و پستانداران) کمتر از ۷۰ هزار گونه است! 

بالپولکداران در مجموع بیش از ۳ درصد از کل حیات بر روی کره زمین را تشکیل می‌دهند و از نظر تعداد، دومین راسته‌ی بزرگ حشرات (بعد از سوسک‌های قاب‌بال) محسوب می‌شوند. به‌جز چند استثنا، تقریباً لارو تمام بالپولکداران از گونه‌های گیاهی تغدیه می‌کنند و از این نظر، بالپولکداران بزرگترین گروه جانوران گیاه‌خوار به حساب می‌آیند. این موضوع اهمیت بالای این گروه از حشرات را در حوزه‌ محیط زیست و کشاورزی پررنگ می‌کند.  

هر ساله طغیان گونه‌های متعدد بالپولکدار در مناطق مختلف کشور، لزوم شناسایی دقیق و پایش تنوع زیستی این گروه از حشرات را افزایش می‌دهند. علاوه‌ بر آن، شناخت گونه‌های نادر و بومی در کشور، گام اصلی‌ در برنامه‌ریزی‌های حفاظتی به حساب می‌آید. عدم وجود فهرست دقیق و به‌روز از این گروه از حشرات، همانند بسیاری از گروه‌های بی‌مهره دیگر، در ایران سبب شده تا بیشتر برنامه‌های حفاظت از زیستگاه‌ها و یا پروژه‌های کنترل آفات در مزارع کشاورزی یا محیط‌های طبیعی از موفقیت فاصله داشته باشند.  

 بر اساس فهرست جدیدی که توسط رجائی و همکاران در فصل هفتم این دانشنامه منتشر شده، بعد از ارزیابی و بررسی بیش از ۶۰۰۰ نام بالپولکدار منتشر شده برای ایران، تعداد گونه‌های بالپولکدار در ایران ۴۸۱۲ گونه ذکر شده که از این تعداد ۸۹۲ گونه اندمیک (بوم‌زاد) هستند و تنها در ایران یافت می‌شوند.  

در این فهرست، ضمن طبقه‌بندی همه‌ی گونه‌ها در سطوح رده‌بندی و بر اساس جدیدترین نتایج داده‌های تبارشناختی (فیلوژنتیکی)، اطلاعات مربوط به پراکنش جغرافیایی هر گونه در سطح استانی ذکر شده است. همچنین سه خانواده و ۱۸۲ گونه‌ از بالپولکداران برای نخستین بار از ایران گزارش شده‌اند. به‌علاوه چهار گونه و یک زیرگونه‌ی جدید برای علم، تعداد قابل توجهی تغییرات تاکسونومیک و رده‌بندی) و نیز تصحیحات علمی و نگارشی بر مطالعات و مقالات قبلی در این مجموعه منتشر شده است. 

بر مبنای تحلیل آماری این فهرست، نویسندگان این دانشنامه تخمین زده‌اند که تاکنون تنها در حدود ۵۰ درصد از گونه‌های بالپولکدار ایران شناسایی و فهرست شده‌اند و تعداد کل گونه‌های بالپولکدار کشور احتمالاً به چیزی نزدیک به ۱۰ هزار گونه می‌رسد. این یافته، اهمیت تسریع در مطالعات پایش زیستگاه‌ها، برای شناسایی هر چه بیشتر این گروه از حشرات را افزایش می‌دهد. 

این دانشنامه با حمایت مالی موزه تاریخ طبیعی اشتوتگارت آلمان و در مجله‌ی تخصصی (Integrative Systematics) و به زبان انگلیسی، به‌صورت نسخه‌ کاغذی (برای فروش) و نیز نسخه الکترونیک (رایگان) منتشر شده است.  

لینک دانلود کل مجموعه:  https://bioone.org/journals/integrative-systematics-stuttgart-contributions-to-natural-history

حسین رجائی، ویراستار ارشد این دانشنامه، درباره‌ اهمیت انتشار چنین مجموعه‌ای می‌گوید: «وقتی فعالان و برنامه‌ریزان حوزه‌ی حفاظت در ایران، از تنوع‌زیستی صحبت می‌کنند، فقط جانوران مهره‌دار و در نهایت برخی گونه‌های گیاهی را مورد توجه قرار می‌دهند و این در بهترین حالت یعنی چیزی در حدود کمتر از ۵ درصد تنوع‌زیستی کشور! درحالی‌که بیش از ۷۰ درصد تنوع زیستی کره زمین (و طبعاً ایران) را بی‌مهرگان و به ویژه حشرات تشکیل می‌دهند. از آنجا که بی‌مهرگان در پایین‌ترین لایه‌های هرم غذایی قرار دارند، حیات بسیاری از جانوران دیگر به آن‌ها وابسته‌اند و آسیب به این گروه‌های بی‌مهره، خطر فروپاشی شبکه‌های غذایی را در پی دارد. به همین دلیل عدم توجه به شناخت تنوع‌زیستی بی‌مهرگان و عدم توجه به کاهش جمعیت آن‌ها تأثیراتی عمیق بر اکوسیستم‌ها خواهد گذاشت.» 

او اضافه می‌کند: «در کشور ما علم حشره‌شناسی به‌طور سنتی با رشته‌ی کشاورزی گره‌خورده و بیشتر گروه‌های حشرات تنها وقتی مورد توجه و مطالعه قرار می‌گیرند که آفات کشاورزی شده و خسارت بزنند و اساساً برنامه‌های حفاظتی جدی برای حشرات در جریان نیست. در صورتی که حشرات عناصر بنیادین برای سایر بخش‌های تنوع زیستی هستند و تأثیرشان بر بقای گیاهان (مثلاً با گرده افشانی) و بر سایر جانوران (به‌عنوان غذا) غیرقابل انکار است.» 

اوله کارشولت، ویراستار دوم این دانشنامه نیز درباره‌ اهمیت فهرست گونه‌های زنده می‌گوید: «امروزه یکی از نماد‌های مهم توسعه یافتگی، داشتن فهرست دقیق و به روز موجودات زنده در هر کشوری است. فهرست به روز گونه‌ها، بنیادین‌ترین و غیرقابل اجتناب‌ترین ابزار برای تحقیقات تنوع زیستی، مدیریت زیستگاه‌ها، حفاظت و نیز مدیریت موفق آفات هستند. نداشتن چنین فهرست‌هایی، سبب می‌شود تا هر گونه برنامه‌ریزی حفاظتی و مدیریتی از همان ابتدا با بن‌بست مواجه شود و منابع مالی و انسانی هدر بروند و شکست پروژه‌ها حتمی شود.» 

او همچنین می‌افزاید: «چنین داده‌های قابل اعتماد و منظمی برای بسیاری از گروه‌های جانوران بی‌مهره و نیز بالپولکداران ایران موجود نیست. تمام فهرست‌های منتشر شده‌ی قبلی در مورد بالپولکداران ایران، یا محدوده جغرافیایی کم و یا گروه‌های تاکسونومیک اندکی را پوشش داده‌اند و متاسفانه بیشترشان مملو از خطا‌ها و اطلاعات درهم و برهم هستند.» 

رضا ظهیری، پروانه‌شناس ساکن کانادا و یکی از پژوهشگران کلیدی در این پژوهش نیز می‌گوید: «اکنون با انتشار این دانشنامه، تصویر بسیار دقیقی از پیشرفت این حوزه‌ علمی در ایران داریم و همین، مسیر را برای قدم‌های بعدی در زمینه‌ی تحقیقات پروانه‌شناسی ایران هموار کرده است. در عین حال می‌دانیم که هنوز کار‌های زیادی برای انجام داریم. پروانه‌های بسیاری از نقاط کشور هنوز یا مطالعه نشده‌اند و یا بسیار ناقص نمونه‌برداری و مطالعه شده‌اند. ما هنوز حتی یک وبسایت که اطلاعات گونه‌های پروانه‌های ایران را در خود گردآوری کند هم نداریم. همچنین بین کلکسیون‌های مرجع ما در ایران با استاندارد‌های جهانی فاصله‌ی زیادی وجود دارد.» 

او معتقد است: «این دانشنامه می‌تواند زمینه‌ای برای تحقیقات عمیقتر در حوزه‌هایی نظیر تکامل، پیدایش، گسترش و پراکنش گونه‌های بالپولکدار ایران را فراهم کند.» 

همچنین مهدی اسفندیاری، دانشیار دانشگاه شهید چمران اهواز و از نویسندگان این دانشنامه می‌گوید: «منابع علمی، گزارش‌ها و نیز نمونه‌های مرتبط با بالپولکداران ایران بسیار قدیمی‌اند و دسترسی محققان ساکن ایران به بسیاری از این منابع دشوار است و این موضوع، مطالعات علمی را با چالش مواجه کرده است. این دانشنامه‌ جامع، مشکلات پژوهشگران داخلی را مرتفع می‌کند و سرعت و دقت انتشار مطالب علمی ما را در این زمینه بالا می‌برد. جمع‌بندی دقیق اطلاعات پراکنده موجود در خصوص بالپولکداران ایران، دورنمای روشنی از مسیر تحقیقات در این زمینه به دست می‌دهد.» 
 
**یک برنامه‌ریزی دقیق برای این پروژه طولانی مدت 

رجائی درمورد پیشینه‌ی این پروژه می‌گوید: «شروع این پروژه به ۱۵ سال پیش بر‌می‌گردد. زمانی که برای استخراج آمار مربوط به گونه‌های شناخته شده‌ی راسته‌ی بالپولکداران ایران متوجه شدم هیچ منبع قابل اعتمادی در این زمینه موجود نیست. کم‌کم شروع به گردآوری داده‌های منتشر شده در کُتُب، مقالات و گزارش‌های مربوط به بالپولکداران ایران در یک بانک اطلاعات کردم. گام بعدی این بود که این داده‌ها، که در نهایت به بیش از ۶۱ هزار رکورد رسید را مورد ارزیابی قرار دهیم. همچنین لازم بود نام‌های تغییر یافته را به‌روز کنیم، رکورد‌های غلط را مشخص کنیم، داده‌های پراکنش را استخراج و رده‌بندی گونه‌ها را مطابق آخرین یافته‌های علمی به‌روز کنیم.

این کار تنها با کمک جمع بزرگی از متخصصان پروانه‌شناس ممکن بود و به این دلیل، من به طرحی برای جلب مشارکت و همکاری نیاز داشتم.»

رجائی در کنار وظایف کاری‌اش، هم اکنون در دو انجمن علمی در اروپا نقش‌های کلیدی برعهده دارد. او عهده‌دار ریاست انجمن حشره‌شناسی اشتوتگارت، قدیمی‌ترین انجمن حشره‌شناسی کشور آلمان، است. همچنین از حدود هشت سال پیش، عضو هیأت مدیره‌ی انجمن پروانه‌شناسان اروپاست. او می‌گوید: «بیشتر پژوهشگران از قبول چنین مسئولیت‌های فوق‌برنامه، وقت‌گیر و اجرایی در انجمن‌های علمی گریزانند. ولی برای من ماجرا فرق داشت. وقتی حدود ده سال پیش عضویت در هیات مدیره‌ی انجمن پروانه‌شناسان اروپا به من پیشنهاد شد، به این دلیل از آن استقبال کردم که این مسئولیت را قطعه مهمی در پازل پروژه‌ی دانشنامه بالپولکداران ایران می‌دیدم. آن زمان من می‌دانستم به همکاری تعداد زیادی متخصص پروانه‌شناس برای این پروژه نیاز دارم. ولی از طرفی جلب همکاری در چنین سطح و عمقی اصلاً کار آسانی نیست؛ لذا عضویت در هیأت مدیره این انجمن، به‌عنوان مسئول رسیدگی به امور اعضاء، برای من که آن زمان تازه دکترایم را گرفته بودم و بیشتر پژوهشگران خارجی حتی نام فامیلم را هم به سختی تلفظ می‌کردند، موقعیتی استثنایی بود. چنین پُستی سبب شد که خیلی زود روابط علمی‌ام را گسترش دهم و وقتی چهار سال پیش دعوت از متخصصان برای پیوستن به این پروژه را شروع کردم، تقریباً همه‌ی پژوهشگران دعوت شده به این دعوت پاسخ مثبت دادند.» 

این پژوهشگران علاوه بر بررسی تک‌تک رکورد‌های بانک داده‌های گردآوری شده‌ی مذکور، نمونه‌های بیش از ۵۰ کلکسیون بالپولکداران را در نقاط مختلف جهان مطالعه کردند و داده‌های منتشرنشده‌ آن کلکسیون‌ها را نیز وارد این فهرست کرده‌اند. در بین این محققان نام تعدادی از پروانه‌شناسان خوشنام ایرانی همچون دکتر مهدی اسفندیاری، دکتر اصغر شیروانی، دکتر رضا ظهیری، دکتر محمد مهدی ربیعه، علیرضا نادری، دکتر وازریک نظری و پیام زهزاد نیز به چشم می‌خورد. 

رجائی همچنین تاکید کرد: «این دانشنامه و فهرست منتشر شده در آن، یکی از دغدغه‌ها و آرزو‌های علمی من و دوستانم برای ایران بوده است. ولی حاصل کار خیلی فراتر از چیزی شده که ما آرزویش را داشتیم و از این بابت عمیقاً خوشحالم.» 

او افزود: «با دوستان جانورشناس و به ویژه حشره‌شناس زیادی در ایران و خارج از ایران درمورد این پروژه صحبت کرده‌ام. با این امید که این پروژه به الگویی برای تولید محتوای علمی و دانشنامه‌های مشابه برای سایر گروه‌های بی‌مهرگان ایران تبدیل شود. در سیزده سال گذشته انبوهی از تجربه‌ها، اشتباهات و دوباره‌کاری‌ها در این پروژه رخ داده که با کمال میل مایلم آن تجارب را در اختیار دیگران قرار دهم و از این طریق به پیشرفت سریعتر پروژه‌های مشابه توسط دیگران کمک کنم.» 
 
**نقاط داغ تنوع زیستی و نیاز‌های مدیریتی 

نویسندگان در فصلی از این دانشنامه با بررسی‌های آماری، کوشیده‌اند تا تصویری روشن از دانسته‌ها و نیز نادانسته‌های ما درمورد الگوی پراکنش بالپولکداران ایران به دست بدهند. این فصل مملو از نقشه ها، نمودار‌ها و جدول‌های جالب است که دیدگاه ما را به تنوع زیستی بالپولکداران در ایران به‌کلی دگرگون می‌کند. همچنین این نمودار‌ها نشان می‌دهند که دستکم بر اساس داده‌های بالپولکداران، مناطق متعددی در ایران باید به عنوان «نقاط داغ تنوع زیستی» مورد حفاظت قرار گیرند. 

رجائی می‌گوید: «مطالعات ما نشان می‌دهد که نقشه مناطق حفاظت شده در ایران دستکم با نقشه تنوع‌زیستی بالپولکداران تطابق ندارد. مناطق حفاظت شده متعددی هستند که دستکم بر اساس داده‌های بالپولکداران اصلاً نیازی به حفاظت ندارند و بلعکس نقاطی در کشور هستند که نیاز فوری به برنامه‌های حفاظتی دارند. این برنامه‌ها باید شروع شوند، قبل از آن‌که تعداد زیادی گونه‌ی بومی کشورمان را برای همیشه از دست بدهیم.» 

علیرضا نادری، یکی دیگر از نویسندگان این اثر در این رابطه می‌گوید: «بدون شناخت گونه‌ها، حفاظت از آن‌ها ممکن نیست. مطالعات پروانه‌شناسی در ایران بیش از ۲۰۰ سال قدمت دارد، ولی تاکنون کاتالوگی در این حد دقیق و جامع که تمام گونه‌های این راسته و الگوی پراکنش آن‌ها را پوشش دهد منتشر نشده بود. این مجموعه علاوه بر این‌که کمک بزرگی برای طراحی مطالعات برای متخصصان محسوب می‌شود، داده‌های ارزشمندی را در اختیار مدیران سازمان‌های مختلف قرار می‌دهد تا در تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات اجرایی و به ویژه حفاطتی از آن‌ها استفاده کنند.» 

اصغر شیروانی، دانشیار دانشگاه شهید باهنر کرمان و از دیگر نویسندگان این دانشنامه نیز می‌گوید: «بالپولکداران به تغییر اقلیم و مخاطرات زیست محیطی حساس هستند و جمعیت‌های آن‌ها به سرعت به این تغییرات واکنش می‌دهند.

اطلاعات بالپولکداران ایران از گذشته تا به امروز که در این دانشنامه گردآوری شده‌اند، از یک سو زیستگاه‌های حاوی تنوع‌زیستی غنی را مشخص می‌کنند که کمک مهمی برای سیاست‌گذاران عرصه‌ی حفاظت از محیط زیست است و از سوی دیگر، چشم‌انداز مطالعات تنوع زیستی را برای محققین روشن‌تر می‌کند.»