رادیو «بی .بی. سی» با چه هدفی تاسیس شد؟

به گزارش خبرنگار تاریخ خبرگزاری آنا، امسال سرویس جهانی بی‌بی‌سی برای صرفه جویی حدود ۳۰ میلیون پوندی، چند بخش از جمله رادیو فارسی و عربی خود را تعطیل کرد.

هرچند تلویزیون و وبسایت بی‌بی‌سی فارسی هم‌چنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند، اما تاریخچه‌ عملکرد رادیو بی‌بی‌سی فارسی به عنوان اولین گام‌های رسانه‌ای انگلستان در ایران، مساله‌ای مهم است که مرور و بازخوانی‌اش درس‌ها و نکات آموزنده‌ای برای امروز و فردای ایران خواهد داشت. برای بررسی نقش این رسانه استعماری سراغ «مهرزاد بختیاری‌منش» (سرداراکبری) تاریخ پژوه رفتیم.

** از منظر شما رادیو بی بی سی، با چه انگیزه‌هایی تأسیس شد و چه اهدافی را دنبال می‌کرد؟

وقتی آدولف هیلتر روی کار آمد، رادیو برلین برنامه فارسی پخش می‌کرد که شاهرخ، پسر کیخسرو برنامه تهیه می‌کرد و در بین ایرانیان هوادارانی را برای خودش دست و پا کرده بود. درایران هم فناوری رادیو و ایستگاه‌هایش رایج شده بود و بسیاری از افراد متمول رادیو تهیه کرده بودند، رادیو بی‌.بی.سی در دی‌ماه ۱۳۱۹، یک سال بعد از شروع جنگ جهانی دوم، برای رقابت با رادیو برلین ایجاد شد تا افکارعمومی ایران را تحت‌تأثیر قرار بدهد و کارهای رادیو برلین را خنثی کند و در برنامه‌هایش سعی داشت که قدرت انگلستان و بریتانیا را زیاد نشان بدهد و هر روز در اخبار جوری جلوه می‌داد که انگار آلمان ضعیف است و انگلستان سرانجام در این جنگ برنده خواهد شد و کارهای خود را خیلی بزرگ جلوه می‌داد.

اولین گوینده بی.بی.سی هم «حسن موقر بالیوزی» بود. این رادیو در ابتدا چهار روز هفته از یکشنبه تا چهارشنبه به مدت ۱۵ دقیقه برنامه داشت و صرفاً اخبار می‌گفت که ظاهراً بی‌طرفانه، ولی در واقع به نفع خودش بود، اما به تدریج شروع به حمله کردن به رضاخان کرد. می‌گفت که رضاخان برای اینکه خیابان شاهرضا (انقلاب) را عریض‌تر کند، خانه‌های اطراف را خریده که آنجا را صاحب شود و ایشان می‌خواهد برای خودش در تهران هتل بسازد و بادمجان کشت کند و با عنوان پادشاه بادمجان‌فروش از او نام می‌برد.

** حال پرسش اینجاست که این اطلاعات از کجا به بی.بی.سی می‌رسید؟

کسی که این اطلاعات را به بی. بی. سی . می داد کسی نبود جز خانم آن لمبتون(Ann Katharine Swynford Lambton) که به دربار رفت و آمد داشت، برای سِر ریدر بولارد(Sir Reader William Bullard) جاسوسی می‌کرد و او هم با تلگراف به وزارت خارجه می‌فرستاد و آنها هم به بی.بی.سی می‌دادند.

در آن عصر که همه چیز سانسور بود و هیچ خبری نبود و فقط تعدادی روزنامه چاپ می‌شد، صدای رادیو بی.بی.سی تخریب‌کننده رضاخان شده بود.

یک روز که رادیو بی.بی.سی علیه رضاخان حرف می‌زد، او رادیو را بلند کرده و به زمین می‌کوبد تا بشکند. رادیو بی.بی.سی حتی از تمسخر رضاخان هم دست نمی‌کشید. مثلاً می‌گفت مردم به رضاشاه می‌گویند «رضاکچل».

** آیا انگلستان، که در کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ یکی از حامیان اصلی سید ضیاطباطبایی و رضاخان بود واقعا به برکشیده خود پشت کرده بود؟

بی.بی.سی متوجه شد که رضاخان به دنبال این بوده است که به آلمان نزدیک شود و از انگلیس فاصله بگیرد. چون اعتبار رضاشاه بر سر پرونده نفت، به علت فشاری که انگلیسی‌ها در مورد پذیرش قرارداد دارسی و تمدید ۶۰ ساله آن به آوردند، در بین رجال ایران از بین رفت، و چون قبل از آن رضاخان سعی کرده بود که از خودش یک شخصیت ملی‌گرا نشان بدهد که می‌خواهد در مقابل خارجی‌ها مستقل عمل کند. حتی رضاخان برای اینکه این نقش را بازی کند که بگوید من قرارداد را از بین می‌برم، در یک حرکت هیجانی، قرارداد را داخل بخاری انداخته و به آقای تقی‌زاده گفته که من می‌آیم و در جمع وزرا داد و بیداد می‌کنم و یک تندی هم به تو می‌کنم، تو ناراحت نشو که این قرارداد را به هم بزنم.

این اتفاق هم رخ می‌دهد، او به تقی‌زاده تندی می‌‌کند و چند فحش رکیک هم به او می‌دهد و قرارداد را داخل بخاری می‌اندازد. خلاصه یک عربده‌کشی‌ می‌کند و یک قهرمانی‌ از خودش نشان می‌دهد، منتهی دولت انگلیس آمد و او را سر جایش نشاند و وادارش کرد که به جای چهار شلینگ، شش شلینگ سود نفت ایران از هر بشکه باشد و یک درصد جزئی بگیرد و برای ۶۰ سال هم این قرارداد را تمدید کرد، این حرکت رضاخان را مقابل دیگران ضایع کرد.

موقعی که خبر رسید جنگ دوم جهانی شروع شده، رضاخان اعلام بی‌طرفی کرد و هیتلر به خاطر این کار از رضاخان تشکر کرد. رضاخان برآمده دست انگلیسی‌ها بود، ولی از لحاظ فکری به آلمان ارادت داشت و می‌خواست زیر سلطه آلمان باشد. انگلیس این کار را نمک نشناسی می‌دانست و می‌گفت چون ما او را روی کار آورده‌ایم، کارش نسبت به ما جنبه خیانت دارد، بنابراین شروع کردند به تخریب او و برایش پیغام‌های تهدیدآمیز فرستادند. تخریب رضاخان در ارتقای آگاهی مردم نقش مؤثری داشت و فساد و جنایات او را برملا کرد.

** رادیو بی. بی. سی. چه نقشی در اشغال ایران در شهریور ۱۳۲۰ داشت؟

هر روز اعلام می‌کردند که قوای متفقین با قدرت بسیار زیادی در مرزهای ایران مستقر شده‌اند و نیروهای متفقین پنج برابر ارتش ایران هستند و به زودی از زمین و هوا و دریا به ایران حمله خواهند کرد و رضاخان نمی‌تواند با ارتش خود هیچ کاری بکند. این اخبار را پخش می‌کردند. آن زمان تنها صدای رسانه‌ای بی.بی.سی بود و ایران هنوز رادیوی آن‌چنانی نداشت.

این تبلیغات، چون یک‌طرفه بود و پاسخی نداشت، اثر زیادی در جنگ روانی داشت و روحیه افسران و سپهبدان و حتی رضاشاه را هم خراب کرده بود. به خاطر همین در شهریور ۱۳۲۰ مهم‌ترین سلاح متفقین بی. بی. سی بود و در نتیجه نیرو‌های ما هیچ‌گونه مقاومتی نکردند، در حالی که می‌توانستند مدت بیشتری مقاومت کنند؛ بنابراین بی. بی. سی باعث اشغال ایران شد.

در این قسمت، ما ماجرای اشغال ۳، ۴ ساله ایران تا سال ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵ را داریم. یعنی روس و انگلیس هنوز هستند. انگلیس‌ها و آمریکا زودتر تخلیه کردند و روس‌ها دیرتر؛ بعد هم آمریکا و انگلیس با روسیه مشکل پیدا کردند که چرا تخلیه نمی‌کند و روسیه هم سرانجام تخلیه کرد. در زمانی که ایران اشغال بود، متفقین سعی می‌کردند جوری جلوه بدهند که نیرو‌های اشغالگر منجی ایران هستند و حضور این نیرو‌ها را هم تا جائی که می‌توانند تمدید و تبلیغ کنند که این نیرو‌ها باید باشند و به همین دلیل ایران ۴، ۵ سال اشغال بود و بی. بی. سی به این اشغال مشروعیت می‌داد.

** مقطع دیگری که رادیو بی. بی. سی. عملا در ایران نقش بازی کرد کودتای ۲۸ مرداد بود نقش این رسانه انگلیسی را در آن زمان بفرمایید؟

نفرت مردمی از انگلستان به قدری شدت گرفت که نهضت ملی و ملی شدن نفت و شخصیت‌ها و لیدرهائی مثل مصدق و کاشانی وارد صحنه شدند. از وقتی که مصدق به انگلستان اعلام جنگ دیپلماتیک داد، رادیوی بی.بی.سی بی‌وقفه و شبانه‌روز حمله به مصدق را آغاز کرد. منتهی فارسی‌زبانانی که گوینده رادیوی بی.بی.سی بودند، مثل مجتبی مینوی و خیلی‌های دیگر، به علت احساسی که به کشورشان داشتند، همه استعفا دادند و گفتند ما از بی.بی.سی بیرون می‌رویم. یک نفر ایرانی و فارسی‌زبان در بی.بی.سی نماند. مقایسه کنید با وضعیت امروز که بی.بی.سی تجزیه‌طلبان را می‌آورد و برنامه اجرا می‌کنند. باید غیرت این دو نسل را مقایسه کرد.

موقعی که این افراد از بی.بی.سی جدا شدند، عده‌ای از انگلیسی‌هائی که فارسی می‌دانستند، با لهجه انگلیسی برنامه اجرا می‌کردند. و به مصدق حمله می‌کردند و نخست وزیر قانونی ایران را دیکتاتور مستبد سلطنت‌گرای قاجاری و عقب‌مانده و غشی می‌نامیدند که دائماً غش می‌کند و مریض است حتی شب‌ها خودش را خراب می‌کند. دیگر عنواینی که به مصدق لقب می‌دادند بازیگر، آرتیست، هنرپیشه و عوام‌فریب بود و مرتباً به او بد می‌گفتند و از شاه دفاع می‌کردند.

در زمانی که شاه تردید داشت که وارد میدان مقابله با مصدق بشود و او را حذف کند، از طرف انگلیس و آمریکا تضمین می‌خواست. ویلبر گفت که اسدالله رشیدیان به شاه گفته بود در شب ۲۴ یا ۲۵ مرداد، یعنی قبل از کودتا، اعلام حمایت انگلیس و آمریکا با رمز از رادیو بی. بی. سی پخش خواهد شد و به این صورت خواهد بود که به جای جمله همیشگی که «الان ساعت ۱۲ شب است»، اعلام خواهد کرد که «الان دقیقاً ساعت ۱۲ شب است» این رمز موافقت این دولت‌ها با شاه بود و شاید دست به اقدام زد و نصیری را با حکم عزل مصدق به خانه او فرستاد.

قبل از این زمانی که «مجتبی مینوی» در رادیو بی.بی.سی کار می‌کرد، صادق هدایت نامه‌هایی به او نوشت و کارش را تقبیح کرد که چرا برای ارگان تبلیغاتی استعمار قدیمی کار می‌کنی و کار کردن در بی.بی.سی کار منفور است؛ چون دوران ملی شدن نفت بود. بنابراین وقتی که شاه آمد، بلافاصله شروع به تبلیغ شاه کرد.

در ماجرای بحرین سعی کرد که دولت ایران را زیاده‌خواه و متجاوز و متعرض نشان بدهد و در آنجا دوباره حمله به شاه را شروع کردند، جوری که احساسات مردم را خنثی کنند که نسبت به جدائی بحرین احساس ناسیونالیستی در آنها به وجود نیاید، چون وزارت خارجه انگلیس کارش را بلد بود.

بی.بی.سی اصولاً توسط نهاد سلطنت در انگلستان به وجود آمد، منتهی موضع‌گیری‌هایش که کاری تخصصی بود، توسط وزارت خارجه انجام می‌شد. خیلی وقت‌ها مردم ما فراموش می‌کنند که بی.بی.سی یک نهاد دولتی است و از طرفی انگلیس یک دولت متخاصم و یک دولت تجاوزگر و زیاده‌خواه با تربیتی استعماری است. دولتی که از بالا به دیگر ملت‌ها نگاه می‌کند. دولتی که اعتقاد ندارد که ایران باید قوی باشد، منتهی بی.بی.سی از سلاح آوردن مجریان کاریزماتیک و زنان جذاب و بی‌طرف نمایی در تبلیغات استفاده می‌کند. جنگ روانی بی.بی.سی به این صورت است که همیشه خبر اولیه را می‌دهد که زمینه‌ای در ذهن مخاطب باشد و بعد خبر را با دادن اطلاعات اضافی و تحلیل‌هائی که روی آن می‌آورد، به نفع خودش و به ضرر دولت هدف تغییر می‌دهد. معمولاً دولت‌هائی را که با او مخالف هستند، ضعیف و ناتوان و در مسیر سقوط جلوه می‌دهد که اینها دارند به زودی نابود می‌شوند و همیشه با یک لحن حق به جانب و منطقی سعی می‌کند خود را قوی نشان بدهد.

** بی.بی.سی. بعد از انقلاب چه سیاستی را پیش گرفت؟

با توجه به این موضوع، بی.بی.سی یکی از عناصر مهم تاریخ معاصر ایران است. بی.بی.سی در دوران جنگ ایران و عراق به ارگانی تبدیل شده بود که بیشتر جمهوری اسلامی ایران را هدف قرار می‌داد. بعد از اینکه حکومت اسلامی در ایران روی کار آمد، بی بی سی هم راستای وزارت خارجه انگلستان از ابتدای سال ۵۸ سعی می‌کرد صدای مخالفان و اپوزیسیون را منعکس کند و این رسانه تقریباً رسانه مخالفان نظام و کشور ایران شد.

تا ۱۳۸۷ که وزارت خارجه انگلستان ۲۰ میلیون دلار اختصاص داد تا تاسیس بخش عربی، بخش فارسی را با محوریت ایران درست کند و با دعوت از چهره‌های اطلاح‌طلب مثل عبد الله رمضان‌پور و روزنامه‌نگاران اپوزیسیون مثل مسعود بهنود و کسانی که به گروه‌های چریکی تعلق داشتند، مثل صادق صبا و دعوت از روزنامه‌نگاران اصلاح‌طلب مانند فرناز قاضی‌زاده و تحلیلگرانی تجزیه طلب گوناگون به گفتگو بپردازد.

در ماجرای حوادث سال ۸۸ صرف‌نظر از اینکه این حوادث در خود ایران چه زمینه‌هائی برای به وجود آمدن داشت، بی. بی. سی نقش مهمی در توسعه آن داشت.