روش‌های تدبّر در قرآن کریم به طور کاربردی معرفی نشده است

به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه خبرگزاری آنا، هفدهمین نشست علمی تخصصی با عنوان «ادبیات برداشت از قرآن در کلام اهل بیت(ع)» با سخنرانی حسین مرادی زنجانی، عضو هئیت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی با حضور بیش از ۲۰۰ نفر از اساتید و فرهیختگان دانشگاهی با همکاری واحد الکترونیک به صورت مجازی برگزار شد.

وی در مقدمه بحث خود با اشاره به اینکه پیامبر اکرم(ص) و ائمه هدی(ع) از یک سو بر مسئله تدبّر در قرآن تأکید داشته و قرائت بدون تدبّر را کم فائده توصیف کرده و بهره‌مندی از معارف بی‌انتهای قرآن را در گرو تدبّر عنوان کرده‌اند و از سوی دیگر خود نیز، به طور کاربردی، نمونه‌های متنوّعی از تدبّر در قرآن را برای روش‌دهی به پیروان خود در کلمات خویش به یادگار گذاشته‌اند، گفت: این احادیث، که موارد و نمونه‌های تدبّر معصومین در قرآن را دربردارند در طول تاریخ اسلام با سایر احادیث تفسیری ممزوج بوده و تشخّص خاصی نداشته‌اند و تفاوت ماهوی آنها با سایر روایات تفسیری، هیچ‌گاه مطمح نظر محققان نبوده است از همین رو، روش‌های تدبّر در قرآن در مکتب معصومین، هیچ‌گاه به طور کاربردی بازیابی و معرفی نشده است و تبیین روش‌ها و شیوه‌های تدبّر، عملاً بر عهدۀ اجتهادات شخصی نهاده شده است.

مرادی در توضیح و تبیین مطلب فوق افزود: در خلال روایات تفسیری مواردی مشاهده می‌شوند که اهل بیت(ع) برداشت‌های لطیف خویش از آیات را بیان کرده‌اند و آن را از پیروان خود نیز توقّع داشته‌اند و گاه، آنان را به خاطر نداشتن این قبیل برداشت‌ها از قرآن، با عبارات سؤالی-تعجبی مانند: «أما تقرأ هذه الآیة...!؟ أما قرأتَ هذه الآیة!؟ اما سمعتَ الله یقول!؟» مورد استفهام و احیاناً بازخواست قرار داده‌اند.

وی با تأکید بر لزوم بازشناسی، تفکیک، استخراج و معرفی این روایات که مظاهر و مصادیقی از «تدبّر» معصومان(ع) در قرآن است (و نه تفسیر و تأویل) به دلیل اینکه الگوهای شایسته‌ای را در بحث تدبر در قرآن در اختیار ما قرار می‌دهد، گفت: «در سال‌های اخیر که باب تدبر در قرآن بیش از پیش گشوده شده و لزوم تدبّر در قرآن، با عنایت و ترغیب برخی از بزرگان و دانشمندان به ویژه مقام معظم رهبری بیش از پیش، در جامعه ما مطرح شده و برخی از مدرسه‌های تدبّر در قرآن شکل گرفته‌اند و اقشار مختلف مردم به ویژه جوانان به این مقوله ابراز علاقه می‌کنند و احیاناً روش‌هایی را نیز به این منظور برمی‌گیرند، بسیار اساسی است که در رابطه با تدبّر در قرآن و آداب و ادبیات آن در احادیث معصومان(ع) هر چه بیشتر تحقیق شود و الگوهای شایسته تدبّر در قرآن ارائه شود.

مرادی زنجانی در معرفی این دسته از احادیث افزود: در این احادیث، جمله‌های سؤالی- تعجبی مانند: «أما تقرأ هذه الآیة...؟ أما قرأتَ...؟ أما قرأتَ هذه الآیة؟ اما سمعتَ الله یقول؟» و... (مگر این آیه را نمی‌خوانی، مگر نخوانده‌ای، مگر این آیه را نخوانده‌ای، مگر نشنیده‌ای که خداوند می‌فرماید و...) به گونه قابل توجهی تکرار شده‌اند؛ پیام این تعبیراتِ سؤال‌گونه این است که شما این آیات را خوانده‌اید و همیشه هم می‌خوانید و ‌می‌شنوید و چه بسا آنها را از بر هم دارید، اما توجهی به آنها نمی‌کنید و از آن‌ها استنطاق نمی‌کنید و در آنها تدبّر نمی‌کنید و اصولاً آنها را محتوی نکته و سخن نمی‌دانید. این گونه تعابیر، حاکی از این واقعیت‌اند که اهل بیت(ع) در برابر برخی از سؤالات و اظهارات اصحاب، متعجب و شگفت زده می‌شدند که چگونه ممکن است یک مسلمان، قرآن بخواند و در عین حال، پاسخ این قبیل سؤالات را درنیابد! مگر می‌شود انسان این آیه را خوانده باشد و باز هم با این شبهه و مشکل درگیر باشد! معصومان(ع) در قالب این احادیث، در پی آن بودند که شیعیان خود را دعوت به تدبّر در قرآن کنند تا به برداشت‌های ‌مختلف از آیات دست یابند».

وی در ادامۀ بحث خود نمونه هایی از این قبیل احادیث را ذکر نموده و به معرفی ادبیات، تکیه کلامها و کلیدواژه های تکرار شونده حاکم بر این احادیث و معنا و مفهوم آنها پرداخت و خاطرنشان کرد: می‌توان عبارات تکرار شونده در این احادیث را به دو دسته تقسیم کرد؛ اول) الفاظ و ادبیات اصحاب خطاب به اهل بیت(ع) با عباراتی همچون «هل وجدتَ فیما قرأتَ من کتاب الله... ه.؟»، «أینَ هذا فی (من) کتاب الله؟». دوم) ادبیّات اهل بیت(ع) خطاب به اصحاب با عباراتی مانند «من اجل ذلک قال عزّ و جلّ... ّ.»، «و قد بیّن فی کتابه فقال... ل.»، «الم تسمع قوله: ....؟»، «ویحک الم تقرأ... أ.؟».

مؤلف کتاب «روش تحقیق موضوعی در قرآن» احادیث متعددی برای نمونه در بحث عنوان کرد و گفت: از جمله سخن امام صادق(ع) به هشام بن سالم که فرمود، امام سجاد(ع) می فرمودند؛ «وای به حال کسی که یکان (بدیها) او بر دهگانش (خوبی‌ها) غالب شود». هشام گوید؛ گفتم این مطلب چگونه است؟ امام فرمود، «أَمَا سَمِعْتَ اللَّهَ عَزَّ وجَلَّ یقُولُ مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها ومَنْ جاءَ بِالسَّیئَةِ فَلا یجْزی‌ إِلَّا مِثْلَها» آیا نشنیده‌ای که خدا می‌فرماید: «هر کس یک کار نیک انجام دهد برای او پاداش ده برابری خواهد بود و هر کس یک کار ناپسند انجام دهد، جزایش جز مانند آن نیست». امام صادق(ع) در ادامه براساس آیه حدیث امام سجاد(ع) را توضیح می‌دهند.

مرادی زنجانی در توضیح آیه و حدیث یاد شده گفت: بسیاری از ما بارها این آیه شریفه را خوانده‌ایم و شنیده‌ایم، اما هیچ‌گاه متوجه این هشدار اساسی نشده‌ایم. امام(ع) در قالب این حدیث و ‌با خطاب تأمل برانگیزِ «أَمَا سَمِعْتَ»، به ما می‌آموزد که به آیات الهی خوب گوش فرا دهیم و پیام نهفته در آن‌ها را بشنویم و از آن‌ها عبور نکنیم. ممکن است آیه در ظاهر، صرفاً یک جملۀ خبری باشد، اما ده‌ها هشدار، امر، نهی، توبیخ، دعا و... در آن نهفته باشد.

این استاد دانشگاه، سفارش امام صادق(ع) به یکی از یاران خویش که از دردهای جسمی شکوه داشت مبنی بر اینکه تنها صبح وشام غذا بخورد و در فاصلۀ میان آن دو وعدۀ غذایی نداشته باشد را مثال جالب دیگر عنوان کرد: امام(ع) در مقام استدلال آیه‌ای از آیات مربوط به بهشت را تلاوت می‌کند؛ «وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فیها بُکْرَةً وعَشِیًّا» (روزی بهشتیان صبح و شام برایشان مهیاست) و افزود؛ «در اینجا ملاحظه می‌شود که امام(ع) در مقام تعلیم این نکته اساسی است که آیات بهشت و جهنم صرفاً برای ترغیب و ترهیب نیست، بلکه ما از این آیات نیز باید سبک زندگی صحیح و آداب سلوک مادی و معنوی را بیاموزیم.

عضو هیئت‌مدیرۀ «کانون زبان قرآن» در پایان بحث خویش در پاسخ به پرسش یکی از استادان که در خصوص پیش‌نیازهای تدبّر در قرآن و فرق تفسیر و تدبر مطرح شد، گفت: تفسیر، یک علم تخصصی است و از عهده عموم خارج است و خداوند نیز بدان فراخوان عام نداده است. تفسیر، مسائل و مباحث ویژه خود را دارد و علوم و فنون متعددی از جمله علوم ادبی و بلاغی را به عنوان پیش نیاز خود می‌طلبد و بدون تسلط به این علوم نمی‌توان وارد این حوزه شد. اما تدبّر نسبت به تفسیر همگانی‌تر است و خداوند نسبت به آن فراخوان عام داده است و افراد مختلف می‌توانند با تقیّد به برخی قیود و شروط و نیز با بهره‌مندی از حاصل مباحث مفسران به تدبّر در الفاظ آیات و نکته‌گیری و یافتن پیام‌ها و لطائف آنها همّت گمارند. تدبّر بیشتر از سنخ استنطاق آیات در راستای برداشت نکته‌ها، پیام‌ها، و کشف تناسب‌ها، هماهنگی‌ها و طرح سؤال‌ها و ابراز شگفتی‌ها و امثال آن است».

انتهای پیام/۴۱۶۷/