نگاهی به دخل‌وخرج حکومت اسلامی با عینک قرآنی/ پول‌هایی که حکومت می‌گیرد کجا باید هزینه کند؟

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا - مرتضی باقری زاده؛ تمام نظام‌ها برای ادامه فعالیت‌هایشان، نیاز به پشتوانه مالی دارند. اسلام هم از این قانون مستثنا نیست. جامعه‌ای که بر پایه اسلام برقرار شده، باید دارای پشتوانه مالی باشد؛ زیرا بدون در نظر گرفتن مسائل مادی نمی‌توان به مسائل معنوی پرداخت.

- مسائل مادى و معنوى، به هم آميخته است. توبه/60: تفسیر نور.

یکی از راه های به دست آوردن دل‌ها، مال و ثروت است.

- از وظايف دولت اسلامى آن است كه مال را وسيله‌ جذب دل‌ها قرار دهد. توبه/60: تفسیر نور.

اما نکته حائز اهمیت، طریقه به دست آوردن آن و چگونگی خرج آن است. برای فهم بهتر چگونگی تامین مایحتاج مالی در جامعه و کشور و چگونگی خرج آن، باید به سراغ قرآن رفت.

در این جا نکته بسیار مهمی وجود دارد و آن این است که، یکی از وظایف مهم دولت اسلامی، فقرزدایی است.

- فقرزدايى، جزء برنامه‌هاى اصلى اسلام است. حشر/7: تفسیر نور.

- محروميّت زدايى، از برنامه‌هاى اسلام است و بايد از ثمره‌ جهاد و غنائم به سود فقرا گام برداشت. انفال/41: تفسیر نور.

- يكى از اصول عدالت اجتماعى اسلامى، بيمه و تأمين زندگى محرومان است. توبه/60: تفسیر نور.

اما اگر قرار است در بین افراد جامعه، فقرزدایی اتفاق بیفتد، باید آن حکومت درآمدهایی را نیز داشته باشد. در  اسلام چنین درآمدهایی هم پیش بینی شده که در ادامه به آن اشاره می‌شود.

درآمدهای جامعه اسلامی

1- زکات:

پرداخت زکات در روایات از اهمیت خاصی برخوردار است. آن گونه که حتی امام معصوم نیز از تاخیر در پرداخت زکات می‌ترسد.

امام رضا علیه السلام فرمودند: خداوند به من نعمت‌هایی داده است که دائما نگران آن هستم، تا حقوقی را که نسبت به آنها بر من واجب کرده است پرداخت کنم. سؤال شد: شما نیز با آن مقام بزرگی که دارید به سبب تأخیر زکات از خدا می‌ترسید؟ فرمود: بله.

پرداخت نکردن زکات، عقوبت الهی را نیز به همراه دارد. در همین زمینه امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند بر این امت چیزی را سخت‌تر از زکات واجب نکرده است و هلاکت بیشتر امت‌ها به علّت نپرداختن آن است.

خداوند نیز به این امر مهم تاکید دارد.

- كسانى كه اگر آنان را در زمين به قدرت رسانيم، نماز بر پا مى‌دارند و زكات مى‌دهند و (ديگران را) به خوبى‌ها دعوت مى‌كنند و از بدى‌ها باز مى‌دارند؛ و پايان همه‌ى امور براى خداست. حج/41.

2- انفال:

در روايات و كتب فقهى، منابع طبيعى و ثروت‌هاى عمومى، غنائم جنگى، اموال بى‌صاحب مثل: زمينى كه صاحبش آن را رها كرده، اموال مردگان بى‌وارث، جنگل‌ها، درّه‌ها، نيزارها، زمين‌هاى موات، معادن و ... از انفال شمرده شده‌اند.

در آیه نخست، سوره انفال آمده است: (اى پيامبر!) از تو درباره‌ انفال (غنائم جنگى و اموال عمومى) مى‌پرسند (كه از آن كيست؟) بگو: انفال، از آنِ خدا و پيامبر است.

همین آیه، انفال را پشتوانه نظام اسلامی می‌شمارد.

- حكومت اسلامى پشتوانه‌ى اقتصادى مى‌خواهد و انفال، پشتوانه‌ى نظام اسلامى است. انفال/1: تفسیر نور.

اما شاید جالب باشد اگر به بررسی منابع انفال هم اشاره شود. منابع انفال را 10 مورد ذکر کرده‌اند.

نخست، فیء، یعنی آنچه بدون لشکر‌کشی و جنگ به دست مسلمانان افتاده است، خواه زمین یا غیر آن. این اموال در اختیار رهبر دینی است، زیرا مرجع بیان مسائل اقتصادی، رهبر الهی است.

- نظام اسلامى به پشتوانه اقتصادى نياز دارد كه يكى از آنان فيئ و اموالى است كه بدون جنگ، به خاطر فرار يا متاركه كفّار نصيب مسلمانان مى‌شود. حشر/7: تفسیر نور.

- اموالِ كفّار فرارى، در اختيار رهبر دينى است. حشر/7: تفسیر نور.

- مرجع بيان احكام و مسائل اقتصادى، رهبر الهى است. انفال/1: تفسیر نور.

دوم، زمین‌های موات که جز با احیا و آباد کردن قابل استفاده نیست.

سوم، شهرها و روستاهایی که صاحبانش آنرا ترک گفته و از آنجا رفته‌اند.

چهارم، سواحل دریاها ورودخانه‌های بزرگ.

پنجم، جنگل‌ها و نیزارهای طبیعی و دره‌ها و بلندی کوه‌ها.

ششم، اموال برگزیده و گرانبهای شاهان که در جنگ‌ها به دست مسلمانان می‌افتد.

هفتم، غنایم برجسته، مانند اسب عالی، لباس گرانبها.

غنایمی که به وسیله‌ جنگ‌هایی که بدون اذن پیشوای مسلمانان است به دست می‌آید.

نهم، اموال کسانی که از دنیا می‌روند و وارث ندارند.

و دهم نیز معادن.

3- جزیه:

یکی دیگر از راه‌های تامین پشتوانه اقتصادی جامعه، جزیه است.

- با كسانى از اهل كتاب (يهود، نصارى، مجوس، صابئين،) كه به خدا و روز قيامت ايمان نمى‌آورند و آنچه را خدا و رسولش حرام كرده‌اند، حرام نمى‌شمرند و به دين حقّ گردن نمى‌نهند بجنگيد، تا با خوارى و ذلّت، به دست خود جزيه بپردازند. توبه/29.

البته این گونه نیست که مسلمانان از این قضیه مستثنی هستند؛ بلکه شکل آن متفاوت است، مسلمانان از طریق خمس و زکات؛ و اهل کتاب از طریق جزیه.

- همان‌گونه كه مسلمانان با پرداخت خمس و زكات، به دولت اسلامى كمك مى‌كنند و از مزاياى امنيّت و خدمات بهره‌مند مى‌شوند، اهل كتاب نيز با پرداخت مبلغى به نام جِزيه، بودجه‌اى را كه صرف آنها مى‌شود، تا حدّى تأمين مى‌كنند. توبه/29: تفسیر نور.

میزان جزیه را هم رهبر جامعه اسلامی تعیین می‌کند؛ و به فرمایش امام صادق علیه السلام مقدار جزیه نباید کم باشد.

- مقدار جزيه را نيز رهبر مسلمانان تعيين مى‌كند. البتّه بايد به اندازه‌اى باشد كه پرداخت آن براى اهل كتاب سنگين باشد. توبه/29: تفسیر نور.

امام صادق عليه السلام فرمود: اگر مقدار جزيه كم باشد، در پرداخت تفاوتى در روحيّه‌ آنان حاصل نمی‌شود.

4-خمس:

پرداخت خمس تا این اندازه مهم است که یکی از نشانه های ایمان، پرداخت خمس است.

- نشانه‌ ايمان كامل، خمس دادن است. انفال/41: تفسیر نور.

خداوند در قرآن در خصوص خمس می‌فرماید:

- بدانيد كه هر چه غنيمت گرفتيد، همانا خمس (يك پنجم) آن براى خداوند و رسول خدا و خويشاوندان (او، اهل‌بيت عليهم السلام) و يتيمان و بينوايان و در راه‌ماندگان (از سادات) است، اگر به خداوند وآنچه بر بنده‌ى خود، روز جدايى (حقّ از باطل،) روز درگيرى دو گروه (با ايمان و بى‌ايمان در جنگ بدر) نازل كرديم، ايمان داريد و خداوند بر هر چيزى تواناست. انفال/41.

فقها، خمس را در هفت چيز واجب مى‌دانند: 1. سود و منفعت كسب و درآمد ساليانه، 2. گنج، 3. معادن، 4. گوهرهايى كه از غوّاصى به دست مى‌آيد، 5. مال حلال مخلوط به حرام، 6. زمينى كه كافر ذمّى از مسلمان بخرد، 7. غنيمت جنگى.

5-خراج:

خراج در لغت به معنای درآمد و سود محصول زمین است و در معنای عام همه مالیات‌ها را شامل‌ می‌شود.

مخارج جامعه اسلامی:

نکته بسیار مهم این جاست که درآمدهایی که از طریق مردم به دولت اسلامی می‌رسد، باید دوباره برای مردم خرج شود.

امام علی علیه السلام در خطبه ۳۴ نهج البلاغه می فرماید: ای مردم! از جمله حقوقی که شما بر گردن حکومت و دولت دارید و دولت موظف است آنها را انجام دهد این است که درآمدهای عمومی که در اختیار حکومت است را افزایش دهد، به وفور برساند و بر شما سرریز کند.

اما برای فهم بهتر چگونه خرج کردن آن باز هم باید به سراغ قرآن کریم رفت.

یکی از مهم‌ترین وظایف نظام اسلامی، کمک کردن به فقر (چه سادات و چه غیر سادات) برای تامین مایحتاج زندگی و البته مصرف زکات است.

- فقرزدايى بايد در رأس برنامه‌هاى نظام اسلامى باشد. توبه/60: تفسیر نور.

- حكومت اسلامى، مسئول گرفتن زكات و پرداختِ آن به فقراست. توبه/60: تفسیر نور.

- پول خمس باید صرف مساكين و در راه ماندگان از سادات بنى‌هاشم است، چون گرفتن زكات بر فقراى سادات حرام است، پس بايد از طريق خمس، نيازهاى آنان تأمين شود. انفال/41: تفسیر نور.

- اسلام براى برطرف كردن محروميّت‌هاى جامعه، دو چيز را واجب كرده است: يكى زكات كه مربوط به همه‌ى فقراى جامعه مى‌باشد و ديگرى خمس كه بخشى از آن مخصوص فقراى سادات است. انفال/41: تفسیر نور.

- زكات، پشتوانه‌ى تأمين اجتماعى محرومان است. به فقير مى‌گويد: نگران نباش، به ورشكسته مى‌گويد: تلاش مجدّد كن، به مسافر مى‌گويد: از ماندن در راه نترس، به كارمند زكات مى‌گويد: سهم تو محفوظ است، به بردگان وعده‌ى آزادى مى‌دهد، بازار خدمات الهى را رونق مى‌بخشد و دل‌هاى ديگران را به اسلام جذب مى‌كند. توبه/60: تفسیر نور.

امام خمینی (ره) در رساله خود می‌فرمایند: انسان می‌تواند زکات را در هشت مورد مصرف کند،‏

‏‏اول: فقیر، و آن کسی است که مخارج سال خود و عیالاتش را ندارد و کسی که‏‎ ‎‏صنعت یا ملک یا سرمایه‌ای دارد که می‌تواند مخارج سال خود را بگذراند فقیر نیست.‏ ‏‏دوم: مسکین، و آن کسی است که از فقیر سخت‌تر می‌گذراند.‏ ‏‏سوم: کسی که از طرف امام ‏‏علیه السلام‏‏ یا نائب امام مامور است که زکات را جمع و‏‎ ‎‏نگهداری نماید و به حساب آن رسیدگی کند و آن را به امام ‏‏علیه السلام‏‏ یا نائب امام یا فقرا‏‎ ‎‏برساند.‏

‏‏چهارم: کافرهایی که اگر زکات به آنان بدهد به دین اسلام مایل می‌شوند، یا در‏‎ ‎‏جنگ به مسلمانان کمک می‌کنند.‏ ‏‏پنجم: خریداری بنده‌ها و آزاد کردن آنان.‏ ‏‏ششم: بدهکاری که نمی‌تواند قرض خود را بدهد.‏

‎‏هفتم: سبیل الله، یعنی کاری که مانند ساختن مسجد منفعت عمومی دینی دارد،‏‎ ‎‏یا مثل ساختن پل و اصلاح راه که نفعش به عموم مسلمانان می‌رسد و آنچه برای‏‎ ‎‏اسلام نفع داشته باشد به هر نحو که باشد.‏‏‏ هشتم: ابن السبیل، یعنی مسافری که در سفر درمانده شده و احکام اینها در‏‎ ‎‏مسائل آینده گفته خواهد شد.‏

البته دولت اسلامی هزینه‌های دیگری را نیز بر عهده دارد، مثل موارد زیر؛

- آنچه به خاطر ايمان، از فرد مسلمان فوت مى‌شود، بايد توسّط نظام اسلامى جبران شود. ممتحنه/11: تفسیر نور.

- اسلام براى آزادى بردگان، بودجه قرار داده است. توبه/60: تفسیر نور.

سئوال پایانی نیز این است که، قطعا یکی از علت‌های بی‌برکت شدن زندگی‌ها، پرداخت نکردن خمس و زکات از طرف برخی از مردم سرزمینمان است؛ که چه خوب می‌شود مسئولین و علما با راه کارهای به روز و منطقی، مردم را به سمت پرداخت کردن زکات و خمس بکشانند.

انتهای پیام/4139/