آدم بَنّوری؛ عارفی از دیار هند

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوعبدالله آدم بن اسماعیل، ملقب به «عزالدین بَنّوری»، نامدارترین خلیفه شیخ احمد سرهندی و بنیان‌گذار طریقه احسنیه نقشبندیه در اوایل قرن یازدهم قمری است.

آدم بنوری از سادات حسینی بود. نسبش، چنان‌که خود در مقدمه کتاب نکات الاسرار آورده است، از سوی پدر با 29 واسطه به امام موسی کاظم(ع) می‌رسد. خانواده مادری او در اصل افغانی بودند. خاندان وی از افغانستان مهاجرت کردند و در روستای موده واقع در پنجاب شرقی ساکن شدند. آدم در موده به دنیا آمد اما به بنور رفت و چون بیشتر عمر خود را در آنجا گذرانید به «بنوری» منسوب شد. تاریخ تولد او به درستی معلوم نیست اما با توجه به اینکه کتاب نکات‌الاسرار را آدم در 46 سالگی در حدود 1052ق تألیف کرده است، می‌توان تاریخ تولد او را حدود 1005 یا 1006ق تخمین زد.

آدم بنوری در جوانی به خیل سپاهیان پیوست؛ اما چون به عرفان گرایش داشت، اندکی بعد سپاهیگری را رها کرد و راه صوفیان را در پیش گرفت. وی نخست در مولتان به جمع شاگردان حاجی خضرخان افغان بهلول پوری، از خلفای شیخ احمد سرهندی پیوست و به سفارش او در زمره مریدان احمد سرهندی درآمد. پس از مدتی شیخ احمد دوره سلوک آدم را پایان‌یافته تلقی کرد و او را به خلافت منسوب کرد و برای ارشاد مریدان به بنور فرستاد. بنوری علاوه بر طریقه نقشبندیه، از دیگر سلسله‌های صوفیه، چون قادریه، چَشتیه، سهروردیه و شطاریه نیز آگاهی داشت و ظاهراً نزد شیخ محمدطاهر لاهوری (متوفی 1040ق) نیز آثاری چون میزان الصرف و منشعب را فرا گرفت.

آدم بنوری از شیوخ بزرگ نقشبندیه شد و شهرت فراوانی به دست آورد؛ چنان‌که وقتی در 1052ق به لاهور سفر کرد، کثرت مریدانش شاه جهان را به وحشت انداخت، تا آنجا که از شیخ خواست راه بنور یا سفر حج را در پیش گیرد. شیخ در همان سال عازم مکه شد و در مدینه درگذشت و در گورستان جنّة‌البقیع به خاک سپرده شد.

از میان فرزندان او، شیخ غلام محمد (متوفی 1065ق)، سید محمد اولیا (متوفی 1080ق)، شیخ عیسی و شیخ محمدمحسن از عرفای زمان خود بودند. غلام محمد و سید محمد اولیا به ترتیب جانشین شیخ آدم شدند.

شیخ آدم را «خلیفة‌الزمان» و «قطب‌الاقطاب» نیز لقب داده‌اند و کرامات بسیاری به او نسبت داده‌اند. همچنین آدم بنوری را مؤسس طریقه «مجدّدیه آدمیه» یا «احسنیه نقشبندیه» نیز دانسته‌اند.

آدم بنوری، به پیروی از شیخ احمد سرهندی، در آغاز معتقد بود که حقیقت کعبه بر حقیقت محمدیه و حقیقت سایر انبیا برتری دارد. هنگامی که در حجاز در حضور جمعی از علما این عقیده را ابراز کرد، شیخ احمد قشاشی با او به احتجاج برخاست و مباحثه‌ای میان آن دو درگرفت. سرانجام، آدم بنوری پذیرفت که حقیقت محمدیه افضل از حقیقت کعبه است اما همچنان بر عقیده خود مبنی بر افضلیت حقیقت کعبه بر سایر پیامبران و نیز مؤمنان استوار ماند. محمدامین بدخشی شرح این مناظره را در رساله المفاوضة بین الانسان و الکعبة آورده است.

برخی آثار آدم بنوری بدین قرار است:

1. تفسیر سوره فاتحه، محمدامین بدخشی این تفسیر را بر اساس دست‌نوشته‌های مؤلف مرتب کرد و در ضمیمه نتایج‌الحرمین آورد. چند نسخه از این اثر را احمد منزوی معرفی کرده است.

2. خلاصة‌المعارف یا اسرارالعقاید، کتابی عرفانی است در دو مجلد کهت نگارش آن در 1035ق آغاز و در 1037ق به پایان رسید.

3. صلوة ملهمة، شیخ عمر چمکتی پیشاوری شرحی با نام شرح صلوة ملهمة بر این اثر نوشته است. نسخه‌ای از در کتابخانه دانشکده پیشاور است.

4. مکتوبات، شامل 105 نامه که شیخ آدم در مدت اقامتش در حرمین شریفین به برخی از دوستان و مریدان خود نوشت. این اثر در جلد اول نتائج الحرمین آمده است.

5. کلمات المعارف، درباره تعالیم طریقه نقشبندیه مجددیه که در 1035 تألیف شد.

6. نکات الاسرار، شامل موضوعات کلامی و عرفانی است که بنوری در سفر دوم خود به مکه در حدود1052 یا 1053ق تألیف کرد.

7. وضوح‌المذاهب، درباره 73 فرقه اسلامی است. از این اثر دو نسخه یکی در مجموعه شیرانی دانشگاه پنجاب لاهور و دیگری در کتابخانه مرکز ادبی سند در حیدرآباد، نگه‌داری می‌شود.

 انتهای پیام/4104/