جایگاه مسجد در تمدن اسلامی

مسجد این خانه خدا در روى زمین، نهادى است که به امر الهى و به دست مبارک پیامبر بزرگوار اسلام در نخستین روزهاى تاسیس حکومت اسلامى، در مدینه بنیان نهاده شد و از همان آغاز همچون دین مبین اسلام، جامع و همه جانبه بود. مسجد که نخستین نهاد عینى تمدن اسلامى محسوب مى‌شود از همان بدو تاسیس علاوه بر این که پایگاه دینى و معبد مسلمین به شمار مى‌رفت، نخستین کانون فعالیت‌هاى سیاسى، اجتماعى، علمى و فرهنگى مسلمین نیز بود و پایه‌هاى اساسى حکومت اسلامى در زمان پیامبر اکرم در این مکان استوار شد. چرا که مقر حاکمیت پیامبر در آن قرار داشت و بعدها نیز اصول و مبانى دین اسلام از همین نهاد مقدس به مردم عرضه مى‌شد.

بدین ترتیب مسجد که خود یک نهاد تمدن اسلامى بود، به زودى به عنصر مادى و عینى در کنار عنصر فرهنگى اسلام تبدیل شد و در تمدن سازى دخیل گشت و به تدریج با توسعه گسترده تمدن اسلامى جاى خود را به عنوان نماد اسلام در سراسر بلاد اسلامى باز کرد؛ به طورى که در هر شهر و قریه اى که مسجدى وجود داشت، آن منطقه جزء قلمرو فکرى و فرهنگى و البته گاه سیاسى اسلام شمرده مى‌شد.

مساجد با کارکردهاى متعددى که داشت، آن چنان در درون جامعه اسلامى نهادینه شدکه مومنان آن را بر خانه‌هاى خویش ترجیح مى دادند، در واقع ویژگى اصلى مسجد این بود که هم چون اسلام با همه شئون زندگى مردم سر و کار داشت و البته به همه آنها جهت الهى و دینى مى‌داد و این با روح اسلامى نیز سازگار بود چرا که اسلام جوهره همه فعالیتهاى مسلمین در جامعه اسلامى را عبودیت مى دانست این نهاد در طول تاریخ تمدن اسلامى فراز و نشیب‌هاى متعددى را طى کرده است که بدون تردید درخشان ترین فراز حیاتش دوران صدر اسلام است .

این مکان مقدس گرچه در ظاهر دچار تحولات شگرفى شده و گاه زینت‌هاى آن به حدى بوده که با کاخ‌هاى پادشاهان برابرى مى کرده است، اما در باطن هرگز تعریف اصیل خود که همانا قطعه زمینى پاک براى عبادت فردى و اجتماعى امت بود را از دست نداده و نخواهد داد. مسجد از همان ابتداى تاسیس تنها یک عبادتگاه مسلمانان نبود بلکه محل اجتماع عمومى و نشانه وحدت امت نیز به شمار مى‌رفت. چنان که جامع نیز که به مسجد گفته مى‌شود حکایت از همین اجتماع دارد و طبیعى است که در جایى که محل اجتماع مردم است صرفا امور عبادى مطرح نیست بلکه همه شوون جامعه اعم از سیاسى، اقتصادى، قضایى، ارتباطى، تبلیغاتى و.. نیز مطرح مى‌شود و لذا مساجد به ویژه در صدر اسلام کارکردهاى متعدد داشتند.

اما در مسجد یک راز نهفته بود و آن این که گر چه مسجد کارکردهاى متعدد داشت، ولى با این همه این مکان ، مسجد و محل عبادت بود و این جوهره همه فعالیت‌هاى سیاسى، اجتماعى ، اقتصادى، قضایی و آموزشی امت مسلمان در راستاى عبودیت بندگان براى خداوند است. شاید این اقدام را باید نوعى حرکت نمادین پیامبر (ص) و بلکه اسلام تلقى کرد، اگر بپذیریم جوهره جامعه اسلامى عبودیت است، مى‌توان گفت: همه چیز از مسجد مى جوشد و در جامعه جریان مى یابد.

بدین ترتیب مسجد و تاسیس آن پاسخى بود به یک نیاز، نیاز جماعتى که تمدنى جدید را مبتنى بر بینش الهى پایه ریزى مى‌کرد و طبیعى است که در این مسیر نیازمند نهادهاى جدیدى باشد که با نگرش خاص او به عالم و هستى مناسبت داشته باشد. گرچه امروزه با وقوع انقلاب اسلامى ایران و جوشش آن از کانون مساجد جامعه تا حدود زیادى در پیشرفت موقعیت مساجد تلاش شده است. اما هنوز تا رسیدن به جایگاه واقعى مساجد راه درازى در پیش است و این وظیفه آحاد جامعه و البته به طور خاص متولیان امور مساجد است که با الگو بردارى از مساجد صدر اسلام و تطبیق آن با شرایط زمان و مکان بر این مهم جامه عمل بپوشانند.

* سرپرست واحد بافت