مراکز پخش کتاب برای اخذ مجوز اقدام کنند/ پایان راه برای «مافیای پخش»؟

هادی حسینی‌نژاد، خبرنگار فرهنگی آنا: در بررسی عوامل ایجاد بحران در چرخه نشر، هر حلقه نقشی دارد و به خودیِ خود می‌تواند موضوعِ نقد باشد. یکی از این حلقه‌ها، حلقه موزعان است که به دلیل نقش رابط میان تولید و فروش، یکی از استراتژیک‌ترین بخش‌ها در نشر کتاب به شمار می‌آید. اما با وجود اهمیت بالای این حلقه، از بعد از انقلاب هیچ فرایند مشخص و حساب‌شده‌ای در تاسیس و فعالیت مراکز پخش کتاب وجود نداشته است؛ به گونه‌ای که هیچ کدام از این مراکز، مجوزی نداشته‌اند؛ یعنی نه زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد بوده‌اند و نه اتحادیه‌ها. به عبارت دیگر در عرصه نشر کتاب کشور، اگر کسی تصمیم به ایجاد مرکز توزیع داشته، تنها با تهیه فضا و ملک و انبار مناسب، کار خود را آغاز کرده است.

وضعیتِ موجود که در آن، عملا یکی از اصلی‌ترین حلقه‌های صنعت نشر تا کنون رسمیتِ قانونی نداشت، مشکلات زیادی را به این چرخه وارد کرده است. نخست اینکه اگر سیاست فرهنگی کشور، توزیع عادلانه محصولات فرهنگی در کشور بوده، چطور در حوزه نشر انتظار داشته‌اند مراکزی این کار را انجام دهند که مشمول هیچ ساز و کار قانونی نیستند و به این دلیل، امکان بررسی عملکرد و کشفِ نقاط ضعف و ترمیم آن‌ها وجود نداشته است. بنابراین پرسش قدیمیِ «چرا کتاب‌ها پخش متوازنی در شهرها و شهرستان‌های کشور ندارند؟» پاسخ روشنی خواهد داشت. این مسأله در طول 38 سال گذشته از پیروزی انقلاب اسلامی و با وجود شعارهای فرهنگی-مدیریتی که در هر دوره مطرح بوده، تعجب‌آور است.

مسأله دوم برمی‌گردد به خلا مباحث صنفی و تعیین تعرفه درست که معمولا اصناف و اتحادیه‌ها روی آن نظارت دارند. هرچند به دلیل سازوکار تصدی‌گرانه وزارت ارشاد در حوزه نشر، رویکرد واحد از سوی اتحادیه در قبال تولید کتاب نیز وجود ندارد اما به هرحال اگر انتظار داشته باشیم توزیع کتاب (که هزینه‌های انبارداری، بازاریابی، حمل و نقل و ... را شامل می‌شود) نرخی معقول داشته باشد، به رویکردهای تکلیفی و نظارت‌های صنفی نیاز است. اما طبیعتا مراکز پخشی که سندیتِ قانونی ندارند، مشمول نظارت‌های اینچنینی هم نبوده‌اند و تعرفه کار آن‌ها، صرفا به صلاحدید خودشان تعیین شده است؛ تعرفه‌ای که در برخی موارد از مرز 45 درصد از قیمت پشت جلد کتاب نیز فراتر می‌رود.

مبحث سوم؛ به تعریفِ «مافیای پخش کتاب» مربوط می‌شود! ماجرا از این قرار است که بسیاری از مولفان، مترجمان و حتی ناشران، معتقدند ورود به شبکه توزیع کتاب نیازمند روابط و پشتوانه‌هایی خاص است؛ به‌طوری که اگر کتابی خارج از دایره‌ روابط و حمایت‌های مافیاگونه منتشر شود، قطعا پخش خوبی نخواهد داشت و نمی‌تواند به کتاب‌فروشی‌ها راه پیدا کند. این گونه‌ است که ناشران پیش از انتشار کتاب باید فکری به حالِ پخش آن کنند و تنها در صورت پیوستن به دایره موزعان قدر، اقدام به سرمایه‌گذاری می‌کنند.

البته می‌توان به این ملغمه‌ی پرآشوب، از منظر دیگری نیز نگاه کرد: اگر همین موزعان کتاب که برخی از آنان به مراکز نشر قدیمی و ریشه‌داری هم تعلق دارند، در طول این سال‌ها بار توزیع کتاب را به دوش نمی‌کشیدند، چه بر سر بازار کتاب آمده‌بود؟ سوال دیگر اینکه مدیران دولتی در طول این سال‌ها، به جز برگزاری نمایشگاه‌ها یا بهتر است بگوییم فروشگاه‌های کتاب که یک سود دارند و هزار ضرر، چه تمهیدی در این زمینه اندیشیده‌اند؟

اکنون بعد از گذشت 38 سال و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب اسلامی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به ضرورتِ ساماندهی مراکز توزیع کتاب توجه نشان داده است و البته آنطور که مشاور اجرایی معاونت امورفرهنگی وزارت ارشاد می‌گوید، اصرار خودِ موزعان بوده که باعث این هزم‌اندیشی و یا تسریع در اجرایی شده آن را داشته است.

آیین‌نامه «پروانه فعالیت نشر کتاب» و روشن شدن تکلیف موزعان

همایون امیرزاده، مشاور اجرایی سیدعباس صالحی –معاون امورفرهنگی وزارت ارشاد- در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی آنا، درباره تصمیمات گرفته شده در ارتباط با وضعیت موزعان کتاب، گفت: «با توجه به اهمیت این بخش از چرخه نشر، اقداماتی از 2 سال پیش در راستای هویت بخشی به موزعان و مراکز پخش کتاب در معاونت امورفرهنگی وزارتخانه آغار شد چراکه معتقدیم اگر این سخت‌کوشان حوزه پخش نبودند، آشفتگی‌های موجود در حوزه نشر کتاب، به مراتب بیشتر بود.»

وی ادامه داد: «در ادامه پیگیریهای صورت گرفته و جلساتی که با حضور موزعان در معاونت داشتیم، سرانجام در آیین‌نامه «پروانه فعالیت نشر کتاب» که از چند ماه قبل ابلاغ و در دستور کار قرار گرفته، ثبت قانونی مراکز توزیع کتاب نیز دیده شد.»

امیرزاده درباره این بخش تازه افزوده شده،‌ توضیح داد: «این آیین‌نامه، تمام حلقه‌ها و ارکان نشر را دربرمی‌گیرد و مطابق با آن، موزعان باید نسبت به اخذ مجوز از معاونت امور فرهنگی ارشاد اقدام کنند که تا کنون پرونده صدور پروانه مرکز توزیع کتاب برای چند متقاضی باز شده و کارها در حال انجام شدن هستند.»

وی درپاسخ به این سوال که نقش اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان در این میان چیست، گفت: «همانطور که اتحادیه در صدور پروانه نشر نقش دارد، در صدور پروانه مرکز پخش کتاب نیز نقش دارند، به طوری که وظیفه بررسی تخصصی درباره تقاضاها و تاییدیه تخصصی به عهده اتحادیه است و تنها در این صورت است که پروانه مرکز پخش کتاب از سوی معاونت امورفرهنگی برای متقاضیان صادر می‌شود.»

مشاور اجرایی معاونت امورفرهنگی وزارت فرهنگ، موزعان را ملزم به اخذ پروانه خواند و اظهار داشت: «این اقدام اتفاقا با اصرار جمعی از موزعان پیگیری شد و به نتیجه رسید. آن‌ها خودشان خواهان آن بودند که از سردرگمی موجود بیرون آمده و هویت آن‌ها به عنوان یکی از ارکان نشر به رسمیت شناخته شود. در حال حاضر نیز با تصویب و ابلاغ آیین‌نامه جدید، همه موزعان باید از آن پیروی کنند.»

گامی به سوی سامان

اگرچه این اقدام باید سال‌ها پیش صورت می‌گرفت، اما اجرایی شدن آن از سوی معاونت امور فرهنگی وزارت ارشاد که نشان از اهمیت موضوع نزد مسئولان این معاونت دارد را باید مغتنم شمرده و به فال نیک گرفت. این تصمیم در صورت اجرای موفقیت‌آمیز، می‌تواند بستر مناسب برای نظارت بر شبکه توزیع کتاب، حمایت و ترمیم مشکلات موجود را فراهم آورد و به احتمال زیاد، گامی در مسیر مصوبات بعدی که مانع از عملکردهای انفعالی و تعرفه‌های غیرمنطقی پخش کتاب در کشور باشد.