نقش دیپلماسی انرژی و چانه‌زنی سیاسی در احیای بازار نفت ایران

حوری قاسمی،‌ گروه اقتصادی- اما ایران از همان روزهای آغازین توافق اولیه هسته ای، بر این امر تاکید کرده بود که با رفع تحریم ها، با سرعت و جدیت بازارهای سنتی خود را از رقبایش پس خواهد گرفت و در کوتاه مدت تولید و صادرات نفت خود را به میزان پیش از تحریم ها خواهد رساند، زیرا با اعمال تحریم های نفتی در سال 2012، صادرات و تولید نفت ایران به دلیل امتناع برخی مشتریان از خرید، عدم دسترسی به تکنولوژی های روز برای تثبیت تولید، کاهش درآمدهای نفتی و به دنبال آن کاهش سرمایه گذاری در میادین نفت و گاز و ... به شدت کاهش یافته بود.

با کاهش حضور ایران در بازارهای جهانی، رقبای همیشگی ایران در صنعت نفت، به دنبال سهم بزرگتری از بازار، اقدام به جبران کمبود نفت کردند. ایران نیز در مقابل، با بالا گرفتن تحریم ها، تهدید کرد که تنگه هرمز را می بندد.

افزایش قیمت با خروج ایران از بازار نفت

خروج ایران از بازار نفت و همچنین بالا گرفتن چالش بر سر پرونده هسته ای ایران، قیمت نفت را به شکل سرسام آوری بالا برد. بالا رفتن قیمت نفت سبب شد تا کاهش صادرات نفت ایران که با تحریم ها به نصف رسیده بود، تاثیری بر درآمد دولت وقت نداشته باشد و از محل افزایش قیمت نفت جبران شود.

اما همین افزایش قیمت، سودای کسب درآمد را در سر سایر کشورهای تولید کننده نفت پر رنگ کرد و با کمرنگ شدن حضور ایران در بازار نفت، سایر کشورها، جای خالی این کشور را با افزایش تولید و صادرات خود پر کردند که در صدر این کشورها عربستان قرار داشت، عربستانی که همزمان با زمزمه اعمال تحریم ها علیه اقتصاد ایران، اعلام کرده بود در صورت خروج نفت ایران از بازار، تولید خود را بالا خواهد برد تا بازار نفت با نوسان مواجه نشود.

روسیه نیز که ترکیبات نفت سنگینش، شباهت زیادی به نفت سنگین ایران دارد، از این فرصت برای محکم کردن جای پای خود در بازارهای اروپایی استفاده کرد و صادرات نفت سنگین خود را به قاره سبز افزایش داد تا جای خالی نفت سنگین ایران نیز در قاره سبز احساس نشود.

همچنین کاهش ظرفیت تولید و صادرات نفت ایران، راه را برای عراق هموار ساخت که به پشتوانه حضور شرکت های بزرگ نفتی جهان، تولید نفتش در حال افزایش بود و به دلیل شباهت کیفیت و ترکیبات نفت عراق با ایران، مشتریان سنتی ایران به سمت خرید نفت این کشور متمایل شدند زیرا اغلب پالایشگاه های آنها بر مبنای کیفیت نفت ایران طراحی شده بود و بهترین جایگزین برای آن، نفت عراق بود.

بنابراین تحریم نفتی ایران، فرصت مناسبی بود تا عراق بازارهای جدید را پیش روی خود ببیند و جایگاه نقره ای اوپک را در تولید نفت از آن خود کند، جایگاهی که نام ایران سال های سال بر آن حک شده بود.

آمارها نیز نشان می دهد که در اوایل سال 2012 میلادی یعنی همزمان با اعمال تحریم های نفتی علیه ایران، میزان تولید اوپک به بالاترین سطح خود رسیده بود که نشان از عزم جدی رقبای ایران در تصاحب سهم بازار این کشور دارد.

مسابقه برای کسب سهم بازار نفت ایران

در حقیقت با مسابقه ای که بین تولیدکنندگان بر سر سهم بازار نفت ایران شکل گرفته بود، از چهار سال پیش، نظام سهمیه بندی اوپک به طور کامل از بین رفت و کشورها بر اساس ظرفیت های خود، به تولید نفت و صادرات آن پرداختند تا افزایش عرضه، چاشنی معاملات نفت خام باشد.

مسابقه برای کسب بازارهای نفت ایران در سال های تحریم باعث شد تا تولید کشورها به شکل بی سابقه ای افزایش یابد و این افزایش تولید و عرضه، قیمت نفت را در سراشیبی سقوط قرار دهد.

حال که قیمت های نفت خام پایین است و تحریم های ایران برداشته شده، کشورهایی که سهم ایران را از بازار نفت تصاحب کرده اند علاقه ای به از دست دادن این سهم ندارند اما ایران نیز می خواهد از فرصت ایجاد شده استفاده کرده و علاوه بر بازپس گیری قدرت خود در بازارهای نفت جهانی، درآمدی را که این سال ها به واسطه تحریم از آنها محروم بوده، احیا کند.

این کشورها، و در صدر آنها عربستان به منظور دور نگه داشتن بیشتر ایران از بازارهای جهانی نفت و کسب سود بیشتر از این بازار، ابتدا تلاش کردند تا توافقی بین ایران و کشورهای 5+1 صورت نگیرد اما پس از ناکامی در جلب رضایت آمریکا و سایر اعضای گروه 1+5 برای عدم توافق با ایران، ریاض نفتکش های خارجی را تهدید کرد که در صورت بارگیری نفت ایران، اجازه امضای قرارداد با عربستان را ندارند. همچنین عربستان با ارائه تخفیف های قابل توجه به خریداران اروپایی و آسیایی تلاش کرد تا مانع خرید نفت ایران توسط آنها شود.

آخرین نمونه کارشکنی های نفتی عربستان علیه ایران نیز مربوط به نشست فروردین ماه امسال در مسئله «بررسی فریز نفتی» در دوحه قطر بود. این نشست که قرار بود طی آن تولیدکنندگان اوپک و غیراوپک با رهبری عربستان و روسیه به عنوان دو تولیدکننده بزرگ نفت جهان، با تثبیت میزان تولید نفت جهان در سطح ماه ژانویه (دی- بهمن) موافقت کنند به دلیل کارشکنی عربستان با شکست رو برو شد.

دلیل اصلی شکست نشست دوحه، کارشکنی عربستان و متحدانش و اصرار آنها بر حضور ایران در طرح فریز نفتی اعلام شد. در واقع عربستان تلاش داشت که از طرح فریز نفتی به عنوان ابزاری برای اعمال فشار به ایران استفاده کند تا تولید و صادرات نفت این کشور افزایش نیابد در صورتی که دو کشور روسیه و عربستان که این طرح را مطرح کرده بودند، بالاترین تولید نفت تاریخ خود را در این روزها تجربه می کنند.

تاکید بر احیای سهمیه‌بندی اوپک

بیژن زنگنه، وزیر نفت ایران نیز در خصوص احتمال پیوستن ایران به طرح فریز نفتی، همواره اعلام کرده است که این کشور تولید نفت خود را تا دستیابی به تولید 4 میلیون بشکه در روز ادامه می دهد و تنها در صورت رسیدن به میزان تولید و صادرات قبل از تحریم ها، حاضر به بررسی گزینه های توقف افزایش تولید یا همان فریز نفتی خواهد بود.

به عقیده وی برای کنترل قیمت نفت و بازگشتن آن به رقم مناسب، کشورهایی که به واسطه عدم حضور ایران در بازار نفت تولید خود را افزایش داده و بیش از سهمیه خود نفت تولید می‌کنند، باید عرضه و صادرات خود را کاهش دهند، زیرا ایران تنها می خواهد به اندازه سهم خود نفت صادر کند.

از سوی دیگر وزیر نفت ایران اصرار دارد تا کشورهای عضو اوپک به نظام سهمیه بندی بازگردند تا بتوان از مسیری عقلانی، بدون تضییع حقوق هیچ کشوری، بازار نفت را که با قیمت های پایین، سر صعود ندارد به تعادل بازگرداند.

همچنین زنگنه پیش از این نیز تاکید کرده است که بازیابی قدرت ایران در بازار نفت برایش مهم است و حتی اگر با حضور ایران و دوبرابر شدن صادرات نفت این کشور، قیمت نفت به نصف کاهش پیدا کند بازهم برای ایران مقرون به صرفه است که سهم خود را از بازار پس بگیرد زیرا تاثیری در میزان درآمدهای نفتی این کشور نخواهد داشت.

اما با دیپلماسی انرژی ایران و همراهی آن با چانه زنی های سیاسی برای بهبود روابط بین المللی و همچنین اعتماد بازیگران اروپایی و آسیایی به نقش ایران در بازار نفت، حضور این کشور در بازارهای جهانی در حال تثبیت است.

افزایش تولید نفت ایران از 2.8 میلیون بشکه به 3.8 میلیون بشکه در روز و افزایش صادرات نفت از زیر یک میلیون به 2.1 میلیون بشکه در روز ، تنها در فاصله کوتاهی پس از رفع تحریم ها به خوبی نشان می دهد که این سیاست ها علیه ایران شکست خورده و نقش ایران در بازار انرژی جهان از سوی سایر کشورها قابل چشم پوشی نیست.

ایران در تلاش است تا با بهبود چهره سیاسی خود با دیپلماسی ظریف، در معادلات نفت خام جهان نیز نقش اصلی خود را ایفا کند. نقشی که به واسطه تحریم ها کمرنگ شده بود اما با مذاکرات صورت گرفته مبنی بر سرمایه گذاری و انتقال تکنولوژی های روز صنعت نفت به داخل کشور در حال قدرت گرفتن است.

باید منتظر بود و دید آیا کبوترها و باز های اوپک می توانند به فهمی مشترک از شرایط بازار برسند تا علاوه بر حضور قدرتمند ایران در آن و همچنین تعامل با تولیدکنندگان غیر اوپک، نگاه واحدی برای مواجه با شرایط کنونی بازار نفت داشته باشند.