چرخه تکرار جرم پس از آزادی از زندان؛ چه کسی مسئول اشتغال زندانیان است؟

به گزارش خبرگزاری آنا، هر روز بخش قابل توجهی از بازداشت‌های پلیس مربوط به افرادی است که سابقه کیفری دارند؛ کسانی که پیش‌تر مجازات شده‌اند، مدتی را در زندان گذرانده‌اند و اما بار دیگر در مسیر ارتکاب جرم متوقف شده‌اند. این چرخه تکرارشونده، سال‌هاست که توجه کارشناسان و مسئولان نظام عدالت کیفری را به خود جلب کرده است: چرا فردی که مجازات را تحمل کرده و آزاد شده، دوباره به همان مسیر خطا بازمی‌گردد؟

این پرسش زمانی جدی‌تر شد که یک جوان ۲۵ ساله پس از دومین بازداشت در فاصله‌ای کوتاه، در گفت‌وگو با خبرنگار آنا بهانه اش برای بازگشتش به جرم را نبود فرصت شغلی به دلیل سوءسابقه عنوان کرد: می‌خواستم پیک رستوران بشوم، حتی حاضر بودم در امور نظافتی هم مشغول به کار شون اما گفتند سوء‌پیشینه داری. مجبور شدم دوباره برگردم سمت دزدی.

بدون شک هیچگونه توجیهی برای اقدام به این بزهکاری اجتماعی وجود ندارد اما نمی‌توان این مسئله را هم منکر شد که کسانی هم که راه اصلاح و تربیت را در پیش می‌گیرند نیز برایشان کار مناسبی وجود ندارد.

این روایت، تنها یک درد دل فردی نیست؛ نشانه‌ای از یک مسئله فراگیر است. پرسشی که از دل آن زاده می‌شود این است: پس از آزادی، چه نهادی مسئولِ حمایت شغلی از این افراد است؟

اشتغال در زندان؛ مأموریت بنیاد تعاون زندانیان است

در مسیر پیگیری این موضوع به نهادی می‌رسد که بیش از ۸۴ سال در حوزه اشتغال زندانیان فعالیت دارد: بنیاد تعاون زندانیان. نهادی عام المنفعه وابسته به قوه قضاییه که وظیفه آن ایجاد اشتغال و حرفه‌آموزی برای زندانیانی است که دوران محکومیت را سپری می‌کنند.

این اشتغال در چهار قالب اصلی برنامه‌ریزی شده است: اشتغال نشسته (کنار تخت  و محل اقامت)، اشتغال در محیط بسته (کارگاه های صنعتی و خدماتی داخل زندان‌ها)، اشتغال در محیط نیمه باز (اراضی پیرامون زندان ها و در فعالیت‌های کشاورزی، دامپروری و آبزی پروری)، اشتغال در محیط باز یا اعزام بکار (شهرک‌های صنعتی، کارخانجات، منابع طبیعی و شهرداری‌ها).

زندانیانی که طبق ارزیابی‌های قضایی صلاحیت کار را داشته باشند، در این مجموعه‌ها فعالیت می‌کنند و حق‌الزحمه دریافت می‌کنند؛ درآمدی که می‌تواند بخشی برای مخارج داخل زندان و بخشی برای خانواده باشد.

ارتباط گسترده بنیاد با بخش خصوصی باعث شده بسیاری از کارگاه‌ها و خطوط تولید توسط سرمایه‌گذاران بیرونی اداره شود. همین ارتباط، فرصت‌هایی را ایجاد می‌کند که در برخی موارد حتی پس از آزادی نیز امکان ادامه همکاری فراهم شود؛ به‌ویژه برای کسانی که مسئولیت‌پذیر و منضبط بوده‌اند.

اما بنیاد پس از آزادی چه مسئولیتی دارد؟

پاسخ صریح است: بنیاد تعاون زندانیان مسئولیتی در قبال اشتغال زندانیان پس از آزادی ندارد.

وظایف پس از آزادی به دو نهاد دیگر سپرده شده است: انجمن حمایت از خانواده زندانیان، مرکز مراقبت بعد از خروج.

مرکز مراقبت بعد از خروج با ارائه تسهیلات مالی، مشاوره و معرفی به فرصت‌های شغلی، تلاش می‌کند بازگشت به جامعه را واقعی‌تر و قابل‌دسترس‌تر کند. در برخی موارد، برای زندانیان آزاد شده وام‌های حمایتی، حتی بلاعوض تخصیص می‌یابد تا فرد توان راه‌اندازی شغل شخصی را داشته باشد.

نمونه‌های موفقی نیز وجود دارد: زندانی سابقی که پنج سال در زندان نجاری آموخته بود، پس از آزادی با دریافت وام و کمک بنیاد، کارگاه کوچکی در پارکینگ خانه‌اش راه‌اندازی کرد و اکنون چند نفر دیگر را هم به کار گرفته است.

رأی باز؛ کار در بیرون همزمان با تحمل محکومیت

بخشی از زندانیان بدون اینکه خطر امنیتی برای جامعه ایجاد کنند، با نظارت قضایی ؛ پس از گذراندن بخش قابل‌توجهی از محکومیت و قرار دادن همچنین وثیقه ضمانت در مرجع قضایی، واجد شرایط رأی باز می‌شوند. این افراد با قید وثیقه از محیط زندان خارج میشود به شرطی که روزها در کارگاه‌ها و شرکت های طرف قرارداد بنیاد تعاون زندانیان و انجمن حمایت که مورد تأیید مسئولین زندان نیز قرار دارد مشغول به کار شوند. 
این افراد حقوق دریافت می‌کنند و بعد از پایان وقت کاری به محیطی به نام زندان باز و یا به محل زندگی خود مراجعه میکنند و هم زمان دوران محکومیت خود را می‌گذرانند.

به‌این‌ترتیب، ضمن حفظ امنیت اجتماعی و اشتغال، ارتباط زندانی با جامعه قطع نمی‌شود و بازگشت او به زندگی عادی پس از آزادی تسهیل می‌گردد.

چرا برخی پس از آزادی دوباره به جرم بازمی‌گردند؟

کارشناسان معتقدند دلایل متعددی در این چرخه معیوب نقش دارد: بی‌اعتمادی کارفرمایان به سابقه‌دارها، فاصله زیاد میان آزادی تا امکان دریافت گواهی سوءپیشینه پاک، نبود مهارت کافی در برخی افراد، فشار معیشتی و نبود شبکه حمایتی خانوادگی و عدم مراجعه یا بی‌اطلاعی از نهادهای حمایتی.

یکی از مسئولان مطلع در حوزه اشتغال زندانیان می‌گوید: بسیاری از زندانیان مدعی‌اند که کار نیست، اما بررسی‌ها نشان می‌دهد بخش قابل‌توجهی اصلاً برای دریافت حمایت به مرکز مراقبت مراجعه نمی‌کنند.

به گفته او، نظام حمایتی زمانی کار می‌کند که فرد واقعاً قصد ترک جرم و پیگیری مسیر شغلی مشروع را داشته باشد.

آن جوانی که چند هفته پیش دوباره بازداشت شد، شاید تنها یک چهره از هزاران مورد مشابه باشد؛ اما همان روایت کوتاه، آینه‌ای شد برای دیدن یک مشکل بزرگ‌تر: توانمندسازی در زندان کافی نیست؛ استمرار حمایت در بیرون شرط اصلی کاهش جرم است.

بنیاد تعاون زندانیان مسئولیت مهمی در آموزش و اشتغال دوران محکومیت دارد، اما بخشی از این مسیر پس از آزادی به نهادهای دیگری سپرده شده است. اگر هر زندانی آزادشده بتواند مسیر خود را از همان روز نخست به‌درستی پیدا کند  و جامعه نیز فرصت دوباره بدهد آن‌گاه شاید چرخه بازگشت به جرم کندتر شود؛ یا حتی روزی، متوقف.