مناطق آزاد ایران از هاب تولید به بازار واردات و دلالی زمین تبدیل شدهاند
خبرگزاری آنا، حسین عقابی؛ مناطق آزاد اقتصادی ایران که قرار بود بهعنوان دروازههای اصلی جذب سرمایه خارجی، توسعه صادرات غیرنفتی و انتقال فناوری عمل کنند، پس از بیش از سه دهه فعالیت همچنان با چالشهای جدی روبهرو هستند و در بسیاری موارد به جای تبدیل شدن به قطبهای تولید و تجارت جهانی به بازارهای گسترده واردات کالا و بستری برای سفتهبازی زمین و قاچاق بدل شدهاند. این انحراف از اهداف اولیه، اقتصاد ملی را با افزایش وابستگی به واردات، تضعیف تولید داخلی، کسری بودجه دولت و فشار مالیاتی بیشتر بر مردم مواجه کرده و ضرورت بازنگری اساسی در مدل حکمرانی و عملکرد این مناطق را بیش از پیش آشکار ساخته است.
سیامک کاظمزاده عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماکو در گفتوگو با خبرنگار آنا با برشمردن مزایای معافیتهای مالیاتی و گمرکی، قوانین سادهتر و ظرفیت اشتغالزایی این مناطق بر لزوم تغییر اساسی پارادایم از «وارداتمحور» به «تولید و صادراتمحور»، تقویت زیرساختها، یکپارچهسازی با زنجیره ارزش ملی و حرکت به سمت مدل حکمرانی شفاف و پایدار تأکید کرد و هشدار داد که گسترش بیرویه محدوده مناطق آزاد با مدل کنونی، جز تشدید مشکلات موجود نتیجهای نخواهد داشت.
آنا: به نظر شما مهمترین مزیت مناطق آزاد اقتصادی برای جذب سرمایهگذار خارجی چیست و چرا موقعیت جغرافیایی منطقه آزاد ماکو را یک فرصت استثنایی میدانید؟
کاظمزاده: این مناطق معافیتهای مالیاتی معمولاً ۱۵ تا ۲۰ ساله ارائه میدهند که هزینههای کسبوکار را به شدت کاهش میدهد و برای سرمایهگذاران داخلی و خارجی بسیار جذاب است. معافیت یا کاهش حقوق ورودی یکی دیگر از مزایای مهم بوده؛ یعنی کالا، ماشینآلات و مواد اولیه بدون پرداخت تعرفه گمرکی یا با تعرفه بسیار پایین وارد میشود و این موضوع برای واردکنندگان و بهویژه تولیدکنندگان بسیار مناسب است.
قوانین در این مناطق سادهتر و سریعتر بوده؛ تشریفات گمرکی کوتاه، ثبت شرکت در مدت بسیار کم و مقررات کار و بیمه انعطافپذیرتر از سرزمین اصلی است. صادرات به داخل کشور با پرداخت حقوق ورودی و صادرات به خارج از کشور با فرآیند سادهتر انجام میشود. امکان مالکیت ۱۰۰ درصد برای سرمایهگذار خارجی و انتقال آسان ارز و سود به خارج از کشور وجود دارد.
دسترسی بهتر به بازارهای جهانی از دیگر مزایاست؛ بهطور مثال منطقه آزاد ماکو که نزدیک به مرز اروپا و دارای فرودگاه بینالمللی بوده، برای تجارت ترانزیتی و لجستیک بسیار مناسب است. واردات مواد اولیه بدون تعرفه و ماشینآلات بدون محدودیت، هزینه تولید را کاهش خواهد داد و رقابتپذیری محصولات را افزایش میدهد. ایجاد فرصتهای شغلی مستقیم و غیرمستقیم، رونق صنایع خدماتی، گردشگری و حملونقل از مهمترین نتایج این مناطق است.
آنا: معایب و چالشهای مناطق آزاد اقتصادی چیست؟
کاظمزاده: یکی از مهمترین مشکلات، رواج واردات بهجای تولید بوده؛ بعضاً مناطق آزاد تبدیل به پایگاه واردات شدهاند و تولید کمتر از هدفگذاری اولیه اتفاق افتاده، قاچاق یا واردات غیرشفاف به دلیل قوانین سادهتر گاهی رخ میدهد و کنترل عبور کالا از منطقه آزاد به سرزمین اصلی در برخی موارد ضعیف است. قیمت بالای زمین و هزینه سرمایهگذاری اولیه نیز مشکلساز شده؛ اکنون در ماکو شاهد افزایش تقاضا و در نتیجه گرانی زمین و انبار هستیم و هزینه شروع کسبوکار بیش از انتظار شده است.
نبود زیرساخت مناسب هم معضل بزرگی است؛ منطقه آزاد ماکو به اندازه کیش، اروند، چابهار یا انزلی توسعهیافته نیست و فقدان امکانات کامل صنعتی یا بندری یک عیب محسوب میشود.گر هدف تولید باشد، واردات بیشازحد میتواند مانع توسعه صنعت داخلی شود. سیاستهای ناپایدار، تصمیمگیریهای سلیقهای و کمبود برنامهریزی بلندمدت از مشکلات جدی است.
یکی از مهمترین ایرادات مناطق آزاد ایران فاصله گرفتن از استانداردهای جهانی بوده در جهان، منطقه آزاد یعنی رقابت جهانی، مالیات صفر، زیرساخت قوی و سرمایهگذاری بینالمللی، اما در ایران گاهی این مناطق به منطقه وارداتی تبدیل شدهاند و همه ویژگیهای استاندارد اجرا نمیشود. بهطور کلی مناطق آزاد اقتصادی وقتی میتوانند بسیار سودآور و مؤثر باشند که تمرکز از واردات به تولید و صادرات تغییر کند، زیرساختها بهطور جدی تقویت شود و قوانین پایدار و حرفهای بهطور کامل اجرا شود.
آنا: آیا گسترش بیرویه محدوده مناطق آزاد میتواند برای اقتصاد مضر باشد؟
کاظمزاده: در ایران تمرکز مناطق آزاد بیشتر بر واردات کالا بوده تا تولید. وقتی محدودهها بزرگ شود، واردات بیشتر و تولید کمتر میشود. درنتیجه واردات بیشتر شده و منجر به کاهش رقابت صنایع داخلی خواهد شد. اگر مناطق زیادی اضافه شوند: دولت از درآمد مالیاتی محروم شده و کسری بودجه افزایش مییابد و در واقع فشار مالیاتی روی مردم و تولیدکنندگان داخل بیشتر میشود.
از طرفی وقتی منطقهای آزاد اعلام میشود. قیمت زمین چند برابر و بهجای فعالیت اقتصادی، سفتهبازی و دلالی ملک رونق میگیرد و این موضوع اقتصاد را بیمار میکند. برخی کالاها از مناطق آزاد بدون نظارت دقیق وارد سرزمین اصلی میشوند که اگر محدودهها بزرگ شود. کنترل گمرکی سختتر، قاچاق بیشتر شده و در نهایت ضربه به تولید داخلی خواهد بود؛ بنابراین اکثر مناطق آزاد کنونی ایران، صادرات کم، تولید محدود، واردات بالا، اشتغال کم و پروژههای نیمهتمام زیاد دارند و وقتی مدل اولیه موفق نیست، گسترش آن ریسکزا است.
گسترش محدوده مناطق آزاد اگر با مدل فعلی باشد، احتمالاً مضر است؛ اما اگر همراه با اصلاحات اساسی، هدفگذاری تولید محور و کنترل شفاف باشد، میتواند مفید باشد.
آنا: چرا عملکرد مناطق آزاد ایران در جذب سرمایه خارجی واقعی، صادرات پایدار و انتقال فناوری، بسیار پایینتر از مناطق آزاد موفق جهان است؟ مهمترین دلایل ساختاری و سیاستی کدامند؟
کاظمزاده: عملکرد ضعیف مناطق آزاد ایران در جذب سرمایه خارجی، صادرات پایدار و انتقال فناوری، عمدتاً ناشی از مشکلات ساختاری مانند کمبود زیرساختهای استاندارد (بندر، انرژی، لجستیک، خدمات بانکی بینالمللی)، فاصله داشتن از زنجیره ارزش ملی، مدیریت پراکنده و سیاسیکاری، بیثباتی مقررات، و نبود نظام شفاف مالکیت و سرمایهگذاری است.
این ساختار باعث شده مناطق آزاد ایران بیشتر بازار وارداتی و سفتهبازی زمین باشند تا هاب تولید و صادرات. در نتیجه، سرمایهگذار خارجی انگیزهای برای ایجاد تولید بلندمدت و انتقال فناوری ندارد؛ زیرا هم ریسک سیاسی و بانکی بالاست، هم بازده کوتاهمدت از واردات و املاک بیشتر از سرمایهگذاری مولد است.
در سطح سیاستی نیز ایران معافیتها را بدون شرطهای تولیدی و صادراتی ارائه و مدل حکمرانی مبتنی بر «معافیت و مدیریت محلی» را بدون پیوند به اقتصاد ملی اجرا کرده است. نبود یک استراتژی صنعتی مشخص، نبود خوشهسازی تخصصی، ضعف در ثبات قوانین، و ناتوانی مناطق در ارائه «خدمات یکپارچه سرمایهگذاری باعث شده سرمایه خارجی واقعی وارد نشود و ظرفیت انتقال فناوری شکل نگیرد.
آنا: آیا مدل فعلی مناطق آزاد ایران درست است یا باید به سمت مدل یکپارچه با اقتصاد ملی برویم؟ کدام برای ایران بهتر است؟
کاظمزاده: برای ایران بهتر است به سمت مدلِ یکپارچه و پیوند خورده با اقتصاد ملی برویم؛ اما با انتقال تدریجی و مدیریتشده نه حذف ناگهانی ویژگیهای مفید مناطق آزاد.
علت اینکه مدل یکپارچه بهتر بوده به این دلیل که باعث جلوگیری از «تبدیل مناطق آزاد به بازار وارداتی» و حذف معافیتهای بیهدف میشود. اتصال واقعی به زنجیره ارزش داخلی (تأمینکنندگان، دانشگاه، تولیدکننده ملی) خواهد شد و کاهش رانت، فساد و سفتهبازی زمین با قوانین یکسان و شفاف را منجر خواهد شد.
ازجمله مهمترین علتهای ضعف مدل کنونی، معافیتها و اختیارات پراکنده. اولویت واردات بهجای تولید-صادرات و ضعف زیرساخت و خدمات بانکی/بیمهای بینالمللی و رقابت ناسالم با تولید داخل به خاطر معافیت تعرفهای و مالیاتی بوده؛ بنابراین مدل کنونی هر چند در جذب فعالیت اقتصادی کوتاهمدت و واردات سریع است؛ اما به تولید ملی، انتقال فناوری و درآمدهای دولت آسیب وارد میکند. اما مدل یکپارچه با اقتصاد ملی، پایدارتر و مولد؛ برای اهداف توسعهای ایران (تنوع اقتصادی، اشتغال، فناوری) مناسبتربوده مشروط به اجرای تدریجی، شفافسازی و سرمایهگذاری زیرساختی.
انتهای پیام/
