هشدار کمتوجهی به پایش زیستمحیطی دیجیتال در شهرهای هوشمند
گزارش تازهی برنامه اسکان بشر سازمان ملل متحد (UN-Habitat) با عنوان (World Smart Cities Outlook ۲۰۲۴) نشان میدهد که مسیر رسیدن به شهرهای هوشمند واقعی، نه صرفاً از میان سیم و سنسور، بلکه از میان انسانها و ارزشهای انسانی میگذرد.
عصر دیجیتال و تولد شهرهای هوشمند
در حالی که بیش از ۵۷ درصد جمعیت جهان اکنون در مناطق شهری زندگی میکنند و پیشبینی میشود این رقم تا سال ۲۰۵۰ به ۶۸ درصد برسد، فشار فزاینده بر زیرساختها، محیطزیست و منابع شهری بیش از هر زمان احساس میشود. فناوریهای دیجیتال در پاسخ به این چالشها، زمینهساز پیدایش نسل تازهای از شهرها شدهاند که به آنها شهرهای هوشمند گفته میشود؛ شهرهایی که از داده، هوش مصنوعی، حسگرها و شبکههای متصل برای بهبود کیفیت زندگی شهروندان، کاهش آلودگی، بهینهسازی مصرف انرژی و تسهیل تصمیمگیری شهری استفاده میکنند.
اما گزارش UN-Habitat تأکید میکند که فناوری بهتنهایی نمیتواند ضامن سعادت شهری باشد. اگر این فناوریها بدون ملاحظات اخلاقی، اجتماعی و زیستمحیطی بهکار روند، خود میتوانند به عامل جدیدی برای نابرابری، تبعیض و بحران زیستمحیطی تبدیل شوند. از همین رو، در سال ۲۰۲۳ مجمع اسکان بشر سازمان ملل مأموریت تازهای را تعریف کرد: تدوین دستورالعملهای جهانی برای «شهرهای هوشمند انسانمحور».
شکاف دیجیتال؛ چالشی در قلب شهرهای هوشمند
یکی از یافتههای کلیدی گزارش ۲۰۲۴، وجود شکاف عمیق دیجیتال در میان شهرهای جهان است. برخی شهرها مانند سئول، بارسلونا و سنگاپور، به الگویی از هوشمندی، پایداری و مشارکت مردمی تبدیل شدهاند، در حالی که بسیاری از شهرهای جهان در حال توسعه هنوز درگیر مشکلات اولیه دسترسی به اینترنت، زیرساخت ناکافی و ضعف مدیریت دیجیتال هستند.
طبق دادههای گزارش، ۶۹ درصد از شهرداریهای جهان دارای برنامه یا چشمانداز رسمی برای توسعه شهر هوشمند هستند، اما تنها ۵۶ درصد آنها نهادهای اجرایی تخصصی برای پیشبرد این پروژهها دارند. در بسیاری از موارد، نبود بودجه، کمبود نیروی انسانی متخصص و ناهماهنگی بین دولتهای محلی و ملی، موجب شده که طرحهای هوشمندسازی نیمهتمام بمانند.
از سوی دیگر، ۳۹ درصد از جمعیت جهان هنوز از اینترنت استفاده نمیکنند، حتی اگر دسترسی به آن داشته باشند. این پدیده که در گزارش «شکاف استفاده» نام گرفته، بهویژه در مناطق روستایی و کمدرآمد آشکار است. در قاره آفریقا تنها ۶۴ درصد جمعیت تحت پوشش شبکه ۴G هستند و فاصلهی دیجیتال میان مردان و زنان در کشورهای کمدرآمد به ۱۵ درصد میرسد. این شکافها نهتنها مانع از گسترش شهرهای هوشمند واقعی میشوند، بلکه خطر ایجاد دو طبقه شهری جدید را در پی دارند: شهروندان متصل و شهروندان فراموششده.
چالش حکمرانی هوشمند؛ قانون، اخلاق و سرمایه
گزارش UN-Habitat بر این نکته تأکید دارد که حکمرانی در شهرهای هوشمند باید از مرز فناوری فراتر رود. تنها ۷۰ درصد کشورها دارای قانون ملی حمایت از دادهها هستند و در بسیاری از کشورهای کمدرآمد، چارچوبی برای حقوق دیجیتال، حفاظت از حریم خصوصی یا اخلاق هوش مصنوعی وجود ندارد. در سطح شهری نیز تنها ۳۶ درصد از شهرداریها دستورالعملهای اخلاقی برای استفاده از هوش مصنوعی در خدمات عمومی تدوین کردهاند.
از منظر مالی، ۶۵ درصد پروژههای هوشمند شهری با بودجه مستقیم شهرداریها اجرا میشوند و نقش بخش خصوصی بسیار محدود است؛ تنها ۱۳ درصد از شهرها از سرمایهگذاری خصوصی بهصورت چشمگیر بهرهمند شدهاند. بسیاری از دولتهای محلی از سختی و کندی فرایندهای مناقصه و قوانین سنتی خرید خدمات عمومی بهعنوان مانع اصلی همکاری با شرکتهای نوآور یاد کردهاند. این وضعیت بهویژه در آمریکای لاتین و آفریقا، مانع شکلگیری اکوسیستمهای پویا برای نوآوری شهری شده است.
هوشمندی سبز؛ تناقض فناوری و پایداری
شهرهای هوشمند قرار است به محیطزیست کمک کنند، اما همان فناوریهایی که شهر را هوشمند میسازند، گاهی خود به منبع آلودگی و مصرف انرژی بالا تبدیل میشوند. سرورهای عظیم، استخراج مواد معدنی کمیاب و تولید زبالههای الکترونیکی، نمونههایی از اثرات پنهان این روند هستند.
طبق گزارش، اگرچه ۸۹ درصد از شهرها اهداف زیستمحیطی را در برنامههای هوشمندسازی خود گنجاندهاند، تنها بخش کوچکی از آنها بهطور منظم پایش زیستمحیطی دیجیتال انجام میدهند. این یعنی هنوز تعادلی پایدار میان «نوآوری فناورانه» و «پایداری اکولوژیک» در بیشتر شهرها برقرار نشده است.
UN-Habitat پیشنهاد میکند کشورها با تدوین استانداردهای جهانی برای طراحی پایدار فناوریهای شهری، مانند سیستمهای حملونقل هوشمند، انرژی پاک و مدیریت هوشمند پسماند، این تناقض را به فرصتی برای رشد سبز تبدیل کنند.
شهر هوشمند انسانمحور؛ فناوری در خدمت شهروند
در قلب گزارش ۲۰۲۴، مفهوم «شهر هوشمند انسانمحور» قرار دارد. بهتعریف سازمان ملل، چنین شهری از فناوری به شیوهای اخلاقی، فراگیر و پایدار استفاده میکند تا هیچکس و هیچ مکانی از مزایای تحول دیجیتال محروم نماند.
بر این اساس، شهرهای هوشمند آینده باید بیش از پیش بر مشارکت مردمی، شفافیت دادهها، سواد دیجیتال، و عدالت اجتماعی تمرکز کنند. این بدان معناست که سیاستگذاران شهری باید از نگاه صرفاً فناورانه فاصله بگیرند و به جنبههای فرهنگی و انسانی شهر بازگردند؛ جایی که شهروند نه مصرفکننده داده، بلکه همکار در تولید و تحلیل آن است.
گزارش پیشنهاد میکند کشورها و شهرداریها بهصورت مشترک بر هفت محور کار کنند:
تقویت حقوق دیجیتال و حریم خصوصی؛ گسترش مشارکت عمومی در تصمیمسازی شهری؛ آموزش و ارتقای سواد دیجیتال برای همهی اقشار؛ حمایت از استارتاپها و نوآوری محلی؛ پایش و کاهش اثرات زیستمحیطی زیرساختهای دیجیتال؛ هماهنگی سیاستهای ملی و محلی؛ و در نهایت، نظارت مردمی بر خدمات و زیرساختهای حیاتی.
این اصول، ستونهای اصلی شکلگیری نسل دوم شهرهای هوشمند جهان هستند – شهرهایی که نه بر پایهی فناوری صرف، بلکه بر پایهی اعتماد، عدالت و ارزشهای انسانی بنا میشوند.
آیندهای هوشمند برای همه
چشمانداز جهانی شهرهای هوشمند ۲۰۲۴ نشان میدهد که مسیر آیندهی شهرنشینی دیگر در دست فناوری خالص نیست، بلکه در دستان سیاستگذارانی است که میدانند هوشمندی واقعی، از مردم آغاز میشود.
شهرهایی که بتوانند فناوری را با اخلاق، عدالت و محیطزیست پیوند بزنند، در واقع در حال ساختن الگویی از تمدن دیجیتال انسانیاند. تجربه کشورهایی مانند فرانسه در مدل «سرزمینهای هوشمند»، ژاپن در برنامه «جامعه هوشمند ۵.۰»، و کانادا در توسعه «اعتماد دیجیتال شهری» نشان میدهد که آیندهی هوشمند، آیندهای مشارکتی و چندصدایی است.
به تعبیر UN-Habitat، هدف نهایی شهرهای هوشمند نه صرفاً اتصال دستگاهها، بلکه اتصال انسانهاست. اگر شهرها بتوانند در این مسیر گام بردارند، انقلاب دیجیتال میتواند به جای گسترش فاصلهها، پلی برای برابری، شفافیت و پایداری شهری بسازد شهری که در آن، هیچکس و هیچ مکانی فراموش نشود.
انتهای پیام/
