ترکیه و احیای میراث عثمانی؛ TİKA ابزار فرهنگی یا سیاست خارجی؟

به گزارش خبرگزاری آنا، آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TİKA) که در سال ۱۹۹۲ و در ابتدا برای کمک به کشور‌های ترک‌زبان آسیای میانه پس از فروپاشی شوروی تأسیس شد، امروزه در بیش از ۱۵۰ کشور فعالیت دارد. یکی از شاخص‌ترین حوزه‌های کاری این آژانس، احیای آثار تاریخی و فرهنگی به‌جامانده از دوران عثمانی است. مرمت مساجد، پل‌ها، حمام‌ها، مدرسه‌ها و کنسولگری‌های قدیمی در نقاط مختلف جهان بخشی از پروژه‌هایی هستند که ترکیه آنها را «حفظ میراث مشترک» می‌نامد. این اقدامات اگرچه از منظر فرهنگی اهمیت دارند، اما هم‌زمان به‌عنوان ابزاری برای نفوذ نرم و تقویت دیپلماسی فرهنگی ترکیه نیز دیده می‌شوند.

بالکان: تمرکز اصلی بر «میراث مشترک»

بخش بزرگی از فعالیت‌های مرمتی TİKA در بالکان صورت گرفته است؛ منطقه‌ای که قرن‌ها تحت سلطه عثمانی بوده و اکنون میزبان بخشی از پررنگ‌ترین یادگار‌های آن دوران است. بنا بر گزارش‌ها، این آژانس تاکنون بیش از ۸۰ بنای عثمانی را در کشور‌های مختلف بالکان ازجمله آلبانی، بوسنی و هرزگوین، کوزوو و مونته‌نگرو بازسازی کرده است. نمونه‌های شاخص شامل مسجد Ethem Bey در تیرانا (آلبانی)، مسجد Sinan Pasha در پریزرن (کوزوو) و پل‌ها و حمام‌های تاریخی در بوسنی است. این پروژه‌ها از نگاه طرفداران، به حفظ هویت فرهنگی منطقه کمک کرده و گردشگری را رونق داده‌اند؛ اما از دید منتقدان، به‌نوعی احیای «ردپای عثمانی» در جغرافیای بالکان و تقویت نفوذ ترکیه در این منطقه حساس تلقی می‌شوند.

غرب آسیا: بازسازی میراث عثمانی در منطقه‌ای پرچالش

در غرب آسیا نیز TİKA پروژه‌های مرمتی متعددی اجرا کرده است. در عراق، بازسازی برخی مساجد و مدرسه‌های عثمانی در موصل و کرکوک بخشی از تلاش‌های فرهنگی ترکیه بوده است. در بخش شرقی قدس اشغالی، TİKA به بازسازی بخشی از دیوارها، مساجد و چشمه‌های تاریخی عثمانی در اطراف مسجدالاقصی کمک کرده و آن را نشانه‌ای از «حمایت ترکیه از میراث اسلامی-عثمانی» معرفی می‌کند. در یمن نیز بازسازی قلعه‌ها و بنا‌های عثمانی در صنعا و تعز گزارش شده است. این اقدامات با استقبال بخشی از جوامع محلی روبه‌رو شده، اما برخی بازیگران منطقه‌ای آن را دخالت فرهنگی و سیاسی ترکیه در خاورمیانه ارزیابی می‌کنند.

آسیای مرکزی: پیوند‌های ترک‌زبانان و احیای ریشه‌های مشترک

آسیای مرکزی، محل اصلی تمرکز اولیه TİKA نیز شاهد پروژه‌های مرمتی بوده است. در ازبکستان، آژانس ترکیه اقدام به بازسازی مقبره‌ها و مدرسه‌های تاریخی مرتبط با دوره عثمانی و روابط فرهنگی ترک‌ها کرده است. در قرقیزستان و قزاقستان، علاوه بر پروژه‌های آموزشی و فرهنگی، مرمت مساجد و ساختمان‌های تاریخی با حمایت TİKA انجام گرفته است.

 این اقدامات به‌ویژه در بستر سیاست‌های آنکارا برای تقویت پیوند‌های پان‌ترکیسم و ارتقای همکاری با کشور‌های ترک‌زبان قابل‌تحلیل است.

آفریقا: گسترش میراث عثمانی فراتر از قاره آسیا

در قاره آفریقا نیز پروژه‌های TİKA بُعدی نمادین پیدا کرده‌اند. در اتیوپی، کنسولگری عثمانی در شهر هرار که در سال ۱۹۱۲ ساخته شده بود، توسط TİKA بازسازی و به مرکز فرهنگی ترکیه تبدیل شد. این مرکز اکنون محل آموزش زبان ترکی و برگزاری برنامه‌های فرهنگی است. در سودان نیز برخی بنا‌های عثمانی در شهر سواکن مرمت شده‌اند. چنین پروژه‌هایی نشان می‌دهد که ترکیه حتی در مناطقی فراتر از حوزه سنتی عثمانی نیز تلاش دارد حضور فرهنگی خود را تقویت کند.

جمع‌بندی؛ از میراث فرهنگی به‌سوی منافع سیاست خارجی

احیای میراث عثمانی توسط آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه (TİKA) در مناطق مختلف جهان نه صرفاً یک پروژه فرهنگی بلکه بخشی از راهبرد ژئوپلیتیکی و سیاست خارجی آنکارا به شمار می‌آید. بازسازی مساجد، کاروانسراها، پل‌ها و مدارس مذهبی در بالکان، خاورمیانه و آسیای مرکزی از یک‌سو به بازتولید پیوند‌های تاریخی و هویتی با جوامع مسلمان کمک می‌کند و از سوی دیگر نفوذ فرهنگی و اجتماعی ترکیه را در این کشور‌ها تقویت می‌نماید. این اقدامات درواقع نوعی «قدرت نرم» هستند که هم‌زمان کارکرد‌های اقتصادی، سیاسی و حتی امنیتی برای ترکیه به همراه دارند.

باوجودآنکه نهاد‌هایی مانند TİKA در ظاهر فعالیت‌های خود را با عناوینی، چون حفاظت از میراث مشترک، توسعه پایدار یا بازسازی پس از جنگ توجیه می‌کنند، اما واقعیت این است که این سرمایه‌گذاری‌ها اغلب با اهدافی فراتر از مسائل فرهنگی یا بشردوستانه انجام می‌شوند. ترکیه با بازسازی نماد‌های عثمانی در آلبانی، بوسنی و هرزگوین، عراق، سوریه، قزاقستان و ازبکستان عملاً در حال ایجاد یک «شبکه فرهنگی-تاریخی» است که می‌تواند به تقویت نفوذ سیاسی و اقتصادی آنکارا منجر شود. از این منظر، پروژه‌های مرمت میراث عثمانی را باید بخشی از راهبرد «نو-عثمانی‌گری» دانست که هدف آن بازتعریف نقش ترکیه در نظم منطقه‌ای و جهانی است.

بنابراین، بازسازی این آثار علاوه بر ابعاد نمادین، نقشی کلیدی در افزایش قدرت نرم ترکیه و وابسته‌سازی فرهنگی و حتی اقتصادی کشور‌های میزبان به آنکارا دارد. این رویکرد نشان می‌دهد که میراث تاریخی، بیش از آنکه تنها یک دارایی فرهنگی باشد، می‌تواند به ابزار مهمی برای دیپلماسی و رقابت ژئوپلیتیکی تبدیل شود.