واردات 35 ساله بنزین چه زمانی متوقف می شود؟

حوری قاسمی، گروه اقتصادی آنا: نخستین بار زمزمه های سهمیه بندی از سوی بیژن زنگنه، در زمان وزارت دولت هشتم شنیده شد. اگر مصرف بنزین با همان شیب صعودی پیش می رفت و منابع مالی داخلی برای خرید بنزین کفاف واردات را نمی داد از سال 84 سهمیه بندی اجرا می شد که اینگونه نشد چون آن زمان بر سر واردات بنزین به کشور مانع جدی قرار نداشت و ایران هر زمان که اراده میکرد امکان خرید بنزین از کشوری دیگر برایش فراهم می شد.

شاید یکی از دلایلی که دولت های پیش از محمود احمدی نژاد توجه چندانی به توسعه پالایشگاه ها نداشتند و واردات بنزین را در دستور کار خود قرار می دادند این بود که به دلیل مناسبات مطلوب بین المللی که در آن زمان حاکم بود، هیچگاه احساس نکردند که روزی با عدم فروش بنزین روبه‌رو و بحران سوخت در کشور حاکم شود. در بدترین پیش‌بینی‌ها نیز ، گمان نمی رفت عدم فروش بنزین به ایران به عنوان تحریم در نظر گرفته شود.

دلیل دیگری که در آن سال‌ها، بهینه‌سازی پالایشگاه های قدیمی و ساخت پالایشگاه های جدید را مورد غفلت قرار داد این بود که بر اساس نظرات کارشناسی، تولید بنزین در مقایسه با واردات آن از صرفه اقتصادی برخوردار نبود، هر چند که هنوز هم این نظر وجود دارد که ساخت پالایشگاه در وضع عادی و به دور از تحریم منطقی به نظر نمی رسد.

اما با روی کار آمدن دولت احمدی‌نژاد اوضاع کشور چه در داخل و چه در خارج با تغییرات عمده ای روبه رو شد.

این دولت در داخل شعار عدالت‌طلبی سر می‌داد و در صحنه جهانی با چرخشی سیاسی، نسبت به دولت اصلاحات، دیپلماسی بین المللی اش را بر پایه توجه به کشورهای کوچک و غالبا کم‌قدرت در چانه‌زنی‌های بین المللی بنا نهاد.

کم کم کشورهای غربی با توجه به موضع‌گیری‌های ایران، و همچنین بالا گرفتن اختلافات برسر پرونده هسته‌ای این کشور تصمیم به تحریم های بیشتر اقتصادی گرفتند و با توجه به آسیب پذیر بودن ایران در مقوله واردات بنزین، نوک پیکان تحریم ها به این سو قرار گرفت.

پیش از اجرای سهمیه بندی آنقدر استدلال در خصوص لزوم آن مطرح شد و نقطه ضعف‌های کشور در زمینه بنزین بر سر زبان‌ها افتاد که کشورهای غربی با تسلط کامل بر مشکلات کشور در مورد بنزین دست به تحریم‌های فلج کننده زدند.

هر چند که تحریم بنزین با هشیاری متخصصان جوان کشور و تولید بنزین در واحدهای پتروشیمی با شکست روبه‌رو شد، تولید بنزین در پتروشیمی‌ها آلودگی هوا را دامن زد.

گزارش شرکت کنترل کیفیت هوای تهران ثابت کرده است که در دوران ریاست جمهوری احمدی‌نژاد به دلیل توزیع بنزین موسوم به پتروشیمی در جایگاه‌های سوخت شهر آلودگی هوای تهران تشدید پیدا کرده بود.

به دلیل مقابله با آلودگی هوا، دولت روحانی به سراغ واردات بنزین رفت و واردات بنزین در این دولت افزایش یافت زیرا در ماه های اول روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، تولید بنزین در پتروشیمی ها به دستور وزیر نفت متوقف شد و برای تامین نیاز مصرفی بنزین دولت ناگزیر به واردات روی آورد.

با نگاهی به روند تاریخی این امر، مشخص می شود که از سال 1361، که مصرف از تولید بنزین پیشی گرفت، واردات این محصول استراتژیک متوقف نشده است.

البته واردات بنزین در طی بیش از 30 سال گذشته سینوسی بوده و در برخی سال ها حتی به زیر یک میلیون لیتر در روز نیز طی سال 1369 رسیده است.

حتی در روزهای تحریم فروش بنزین نیز واردات تداوم داشت و با وجود آنکه دولتمردان کابینه نهم و دهم همواره از کاهش مصرف بنزین و واردات آن به عنوان صفحه روشنی در آن دوران یاد می کنند، بر اساس آمارها، واردات بنزین در همین دوره رکورد شکست و به رقم خیره کننده 27.5 میلیون لیتر در روز رسید که رقمی قابل توجه تلقی می شود.

پس از آن هر چند سهمیه‌بندی بنزین تاثیری به سزا در کاهش واردات بنزین به کشور داشت، بررسی ها نشان می‌دهد کمترین میزان واردات بنزین در دوره فعالیت دولت نهم و دهم در سال 1391 اتفاق افتاده است . ممنوعیت فروش بنزین به ایران سبب شد حجم واردات این محصول استراتژیک به حدود 1.8 میلیون لیتر در روز کاهش یابد.

همچنین در سال‌های 75 تا 85 میزان مصرف بنزین کشور به دلایل مختلفی از 32.9 میلیون لیتر در روز در سال 75 به 73.6 میلیون لیتر در سال 85 رسید اما پس از اجرای طرح سهمیه‌بندی بنزین از تیرماه سال 86 و فاز اول هدفمندی یارانه‌ها در آذرماه سال 89، این روند کاهشی شد و از 73.6 میلیون لیتر در سال 85 به 59.9 میلیون لیتر در روز در سال 90 تنزل پیدا کرد.

این در حالی است که پس از تک نرخی شدن بنزین در خردادماه سال 94، مصرف بنزین کشور بار دیگر افزایش پیدا کرد و از 59.9 میلیون لیتر در روز در سال 90 به 71 میلیون لیتر در روز در سال 94 رسید و بر اساس آمارها این رقم در سال جاری به بیش از 72 میلیون لیتر در روز رسیده که از این میزان، سهم واردات 12 میلیون لیتر در روز بوده است.

آمارهای جدید حاکی از این هستند که واردات بنزین در سال جاری با رشد 50 درصدی همراه شده است. این آمار پیام‌دهنده این است که افزایش قیمت این فرآورده استراتژیک نفتی هم سبب کاهش میل به مصرف نشده است.

حجم واردات بنزین در حالی طی سال 95 به 12 میلیون لیتر رسیده است که پیش از این نیز در سال 94 این رقم حدود 9 میلیون لیتر بوده و میزان واردات بنزین آن سال نسبت به سال 93 بیش از دو برابر (معادل 3.2 میلیارد لیتر) شده بود.

این آمارها حکایت از آن دارد که با وجود افزایش دو درصدی مصرف، حجم واردات این محصول پرطرفدار نفتی حدود دو برابر افزایش یافته است. به گفته عباس کاظمی، معاون وزیر نفت، افزایش واردات بنزین به این دلیل است که بخشی از آن صرف ذخیره سازی این محصول استراتژیک می شود.

این در حالی است که مدیرعامل شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی در آخرین نشست خبری خود در سال گذشته اعلام کرد که در تمامی فرآورده‌های نفتی به‌ جز بنزین مازاد بر میزان مصرف، تولید داریم و این تولید مازاد را به بخش صادرات اختصاص داده شده است.

هرچند ایران در سال های تحریم واردات بنزین را به حداقل رسانده بود، این به معنای برابری تولید و مصرف بنزین نبود بلکه واردکردن بنزین پتروشیمی ها در چرخه سوخت کشور دلیل کاهش واردات به شمار می آمد که از سر ناچار و به دلیل نبود فروشنده در بازارهای جهانی رقم خورده بود.

در اثبات این امر باید گفت با وجود آنکه در مصرف بنزین تنها رشد چند درصدی را در دولت یازدهم شاهد هستیم، نیاز به واردات 12 میلیون لیتری در روز نیز احساس می شود که حکایت از کسری تولید بنزین در پالایشگاه ها نسبت به مصرف این فرآورده در کشور دارد.

این در حالی است که دولت قبل با تکیه بر همین نیاز، پنج طرح پالایشگاهی را در دستور کار خود قرار داد و اعلام کرد که این طرح ها به‌زودی به نتیجه خواهد رسید. اینکه واردات بنزین طی سال‌های اخیر و در دولت یازدهم افزایش پیدا کرده است نشان می‌دهد همچنان نیاز کشور به واردات بنزین برطرف نشده است و هیچ یک از قرارداد احداث طرح‌های پالایشی که در آن دولت امضا شد هنوز به بهره برداری نرسیده است.

اقدامات نمایشی دولت قبل، تنها به این امر منجر شد که اعتبارات خرد شود و طرح هایی زخمی به دولت یازدهم برسد. دولت یازدهم نیز در سه سال فعالیت خود هنوز نتوانسته یک طرح پالایشی را به نتیجه برساند و تکیه بر واردات بنزین توجه این دولت را به اتمام طرح های پالایشی کم کرده است.

با نگاهی به آمارهای منتشر شده و با گذشت نزدیک به شش ماه از اجرای برجام هرچند حجم صادرات نفت خام ایران به دوران پیش از اعمال تحریم‌ها بازگشته، میزان واردات بنزین هم به اندازه دوران پیش از اعمال سهمیه بندی و عرضه کارتی بنزین افزایش یافته است.

در این میان، همزمان با ثبت رکوردهای جدید واردات بنزین، رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار با مسئولان نظام سخنان مهمی مطرح کرده‌اند.

مقام معظم رهبری در این دیدار با تاکید بر اینکه افزایش تولید و صادرات نفت، نیاز کشور است اما در کشوری که دارای بزرگترین ذخائر گازی و نفتی جهان است، واردات بنزین نباید انجام شود، تصریح کردند: مسئولان برای رفع این مشکل باید برنامه‌ریزی و اقدام کنند.

با این رهنمود، دولت باید هرچه سریعتر در خصوص بهره برداری از طرح های پالایشی اقدام کند.

نکته قابل تامل آن است که هرگاه صحبت از خودکفایی بنزین به میان می آید، نام ستاره خلیج فارس نیز مطرح می‌شود. طرحی که قرار است در نهایت 36 میلیون لیتر بنزین یورو 4 تولید کند تا علاوه بر آنکه کشور را از واردات بی‌نیاز سازد، همچنین زمینه صادرات را برای ایران فراهم کند.

با وجود سرمایه گذاری‌های کلان در پالایشگاه های کشور اما بهره برداری و تولید بنزین از آنها آغاز نشده است.

به هر حال مدیران نفتی با توجه به سرمایه‌های مادی و معنوی که در سال های اخیر در صنعت پالایش کشور صرف شده است باید پاسخی قانع کننده در خصوص تاخیر در به تولید رسیدن پالایشگاه های جدید‌الاتاسیس و همچنین ادامه روند واردات بنزین به کشور داشته باشند.