تبیین ظرفیت‌ها و موانع دستیابی به علم باز

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، اخلاق مجموعه‌ای از مفاهیم و اصولی است که ما را در تعیین این موضوع هدایت می‌کند که چه رفتاری به موجـودات زنـده کمک می‌کند یا آسیب می‌رساند؛ بیشتر مردم اخـلاق را بـا رفتار اجتماعی، اعتقاد‌های مذهبی و قانون اشتباه می‌گیرنـد و با اخلاق به عنوان مفهومی مستقل رفتار نمی‌کنند.

پژوهشگران در مقاله‌ای با عنوان «علم باز و اخلاق: تبيين ظرفيت‌ها و موانع دستيابی» با بررسی آثار پژوهشی موجود از اهمیت انجام علـم بـه روش اخلاقی سخن گفته‌اند، و بر ایـن باورنـد کـه علـم بایـد بـا رعایت محدودیت‌های اخلاقی و ارزیابی در راستای اخـلاق در دسـترس باشـد. 

* اخلاق انتشار 

در این پژوهش آمده است که اخلاق انتشار مجموعـه اصول مرتبط با نوشـتن و انتشـار در نشـریه‌هـای حرفـه‌ای است، و برای پیروی از این اصول، نویسـندگان بایـد تأیید کنند که این انتشار شامل سرقت ادبی یا تعصب نشر نباشد لیکن دامنه اخلاق در دنیـای کنـونی حد و مرز نمی‌شناسد و ارتباطات رسـانه‌ای و مجازی، چـالش‌های اخلاقی را دوچندان کرده‌اند.

به زعم این پژوهش در چنین فضایی، یک نویسنده سعی می‌کند تا ملاحظه‌های علمی و اخلاقی را مدنظر قرار دهد. بـر اساس مطالعات صـورت گرفتـه توسـط سـینق (دانشمند داده) در مواجهه با داده‌ها با مباحثی چـون آمار، یادگیری ماشینی، تجارت، تخصص مربـوط بـه حـوزه و اخــلاق مواجه اسـت کــه بــه دنبــال آن چالش‌هایی شکل می‌گیرد (شکل ۱).

این پژوهش به این مهم اشاره می‌کند که در این تصویر منظـور از دریافت داده‌های شرکت یا سازمان مربوط  از هوش تجاری در قالب گزارش‌ها و محتویات پست‌های الکترونیکی، علـم دریافت و بهره‌برداری از داده‌ها برای مشاوره، تصمیم‌گیری به شـرکت در فرایند تصمیم‌گیری، یادگیری ماشـینی و بهره‌گیری مداوم از مدل‌های علوم داده در تولید، و اخلاق استاندارد عملکردی در مدیریت علم داده است، که در واقـع به مانند بزرگترین چالش بـرای دانشمند داده نیز اسـت.

* ارتباط اخلاق و علم

در این پژوهش این مهم مطرح شده است که اصول اخلاقی نادرست، بـدون اسـتاندارد‌های عملکـردی و فقدان واژگان سازگار، چالش‌های بسیاری را برای علم داده و اطلاعات پدید آورده است.

این پژوهش بیان می‌کند که با پیشرفت‌های سـریع در ابزارهـای اسـتخراجِ منـابع، ابزارهـای تجـاری و اتوماسیون آماده‌سازی داده‌ها، به پیشرفت‌های حوزه اخلاق علمی و درک آن نیز نیازمندیم، پس یا باید چیزی شبیه بـه سوگند بقراط وجود داشته باشـد، یـا آن را آمـوزش داد و در صورت بروز کار غیراخلاقی، مجازات یا رجوع به کار خـود صورت پذیرد.

در ادامه این پژوهش آمده است که برخـی از بزرگتــرین اکتشـافهـای علمــی توســط سازمان‌های نظامی یا تروریستی برای ایجاد تخریـب مـورد استفاده قرار گرفته‌اند، همچون چاقو و آتش که می‌توانند در راه درست و هم نادرست اسـتفاده شـوند؛ پـس نمـی‌تـوان پژوهشگران یـا مخترعـان مربـوط را مسـئول کـارایی یـا خشونت امروز دانست.

این پژوهش ارتباط فناوری‌های نوین را با اقدام‌های غیراخلاقی ضعیف می‌پندارند.به طور مثال مـواد شیمیایی و رادیواکتیو در ساخت بمب‌ها، یا فناوری‌های جدید در تحویل سـلاح یـا از کار انداختن سیستم‌های الکترونیکی استفاده شوند، و گونه‌های ویروسی و باکتری‌ها می‌توانند در محـیط آزاد شـوند. امـا اسـتفاده از آنها در مقیاس غیرانسانی، از پیرامون اخلاقیِ علم بـه دور اسـت و نمی‌توان آن را به پژوهشگران نسبت داد.  

* ابعاد گونـاگون علـم باز و اخلاق

این پژوهش مطرح می‌کند که سرعت پیشرفت علم همیشـه بـه نحـوه اشـاعه نتـایج پژوهش و اطلاع‌رسانی به مخاطبـان بسـتگی دارد. جامعـه علمی کنونی از آنچه مسیحیان و پیشگامان فلسفی در سال ۱۹۵۴ بر مبنای فناوری انتظار داشتند، پیشی گرفتـه و بـه دهکده جهانی فراتر از فرهنگ، زمان و مکان مبـدل شـده است؛ و پیوندی که رسانه‌های تعاملی بـین سـطوح جامعـه ایجاد می‌کند، می‌تواند به عدالت جهانی بیانجامد.

در این پژوهش آمده است که علم‌ باز و ارتباطات علمی باز زمینه‌ساز ایجاد جامعه علمی پویا دارند، هر چقدر پژوهشگران بـا ایـن مفهـوم آشـناتر باشند، و سیاست‌های تسهیل‌کننده آن تـدوین شـده باشـد، تغییرات شگرفی در شکل و سبک انجام پـژوهش‌هـا پدیـد خواهد آمد.

این پژوهش به این مکته اشاره می‌کند که به طوری که یافته‌های علمی سریعتر، بیشتر و بهتر به اشتراک گذاشته و ارتباط مؤثرتری در جامعه برقـرار می‌شود که البته در این میان، ملاحظه‌های پژوهشگران بـه علت نیاز بـه حفـظ محرمـانگی و ناشـران بـه دلیـل دشواری در استخراج داده، درک و تفسیر در دسترس نبودن اطلاعات کامل اختراع دانشگاه برای صنعتگران  و سایر ملاحظه‌ها را نباید نادیده گرفت.

این پژوهش توضیح می‌دهد که علم باز، بـه دنبـال ترویج شفافیت، تکرارپذیری نتایج، و افزایش دامنـه انتشـار علم است، و برای دستیابی حداکثری این اهداف، توجـه بـه ملاحظه‌های حقوقی و اخلاقی الزامی اسـت. اغلـب مـردم اخلاق را با رفتـار اجتمـاعی، اعتقادهـای مـذهبی و قـانون اشتباه می‌گیرند و با اخلاق به عنوان مفهومی مستقل رفتـار نمی‌کنند. 

* علم باز و اخلاق در رویکـرد اجتمـاعی- فرهنگـی

این پژوهش مطرح می‌کند که رویکرد اجتماعی- فرهنگی بـه طور عمده بـه پژوهشگران برمی‌گردد، شامل مباحثی، چون ناآگاهی از مزایا و اهمیت باز شدن علم توسط ایشان، تمایل نداشتن به تغییر جریان کار و روش‌های پژوهش فعلی و اشــتراک‌گـذاری اســت.

در واقع به زعم این پژوهش تغییـر و بـازتعریف دیدگاه‌ها، سیاست‌هـا و رویـه‌هـا در مـورد علـم بـاز در مؤسسه‌های آموزشی، پژوهشی، سرمایه‌گـذاران علمـی، دستگاه‌های دولتی، کتابخانه‌ها و سایر بـازیگران حـوزه علم، فناوری و نوآوری الزامی است.

این پژوهش مطرح می‌کند که انجام ارزیابی‌های مستمر با رویکردی از پایین به بالا و کسبِ نگــرش همـه ذینفعان از جمله پژوهشگران، سـرمایه‌گذاران، ناشران، و شهروندان از طریــق کارگاه‌هـای آموزشی و مشاوره‌هـا بـرای ایجاد ایـن فرهنگ مطلوب است.

* تاثیر علم باز و اخلاق بر رویکرد فناورانه

رویکرد فناورانه، رشد زیرساخت‌های اشـتراک بـرخط پژوهش‌ها را از نظر کمیت و کیفیت رصد می‌کند

یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که رویکرد فناورانه، رشد زیرساخت‌های اشـتراک بـرخط پژوهش‌ها را از نظر کمیت و کیفیت رصد می‌کند. هنوز فضای بسیاری برای بهبـود جریان باز کردن علم و تشویق پژوهشگران بــه همگانی‌شدن وجــود دارد.

این پژوهش ادامه می‌دهد که ارتقای کیفی زیرسـاختهای فناورانه بـرای بهبود جریان باز و نیز توسعه زیرساخت‌ها و فراهم‌آوری ابزار مناسـب بـرای محافظـت از داده‌هـای شخصـی از الویت‌ها محسوب می‌شوند.

* رویکرد سیاسی در راستای ارتقای علوم باز

در این پژوهش آمده است که رویکرد سیاسی، برای ارتقای علوم باز و ادغـام آن در برنامه‌های دولت، به تعهد سیاسی نیـاز اسـت. بنـابراین مطلوب است سیاست‌های جدید در راستای علم بـاز در روشـن تـدوین و توسـعه یابنـد، تـا قالب راهبردهـایی چشم‌انداز نهایی و واقعی علم باز در مقیاس بـین‌المللـی منعکس شود.

 به زعم این پژوهش این اقدام به تدوین سندهای سیاستی، دستورالعمل‌های عملیاتی، و اقدام‌های ارزشمند آموزشی در جامعه برای آشنایی دانش‌آموز تا دانشمند با علم بـاز صورت می‌گیرد. از آنجا که پژوهش‌ها به طـور معمـول در چارچوب سازمانی انجام می‌شود توصیه سیاستی بـا رویکرد سازمانی نیز اهمیت دارد.

به بیانی دیگر به گفته این پژوهش، رویکرد سازمانی، در مؤسسه‌های آموزشی و پژوهشی باید برای انتقال به سمت فرهنگ پژوهشِ باز، متناسب با واحدها، خدمات و منابع انسانی، مهارتهای درون‌سازمانی توسعه یافته باشند. بنابراین تدوین سیاست و برنامه‌ریزی راهبردی مدون با رویکرد علم باز در ایـن مؤسسه‌ها ضروری‌اند تا در عرصه بـین‌المللـی بـا سـایر کشور‌ها همگام باشند.

* علم باز با رویکرد اقتصادی و حقوقی

در ادامه این پژوهش آمده است که رویکرد اقتصادی، به دلیل افزایش بـازده پـژوهش‌ها ضروری است زیرا علم باز در درازمدت منجر به استفاده بهتر از منابع و تقویت سیستم های علمی و نـوآوری می‌شود.

بنابراین باید سرمایه‌گذاری‌هـای قابـل توجهی در توسعه اکوسیستم فنی، سیاسی و سازمانی انجام و نیز سازوکار‌های حمایتی و تشـویقی بـرای بـاز شدن علم در جامعه علمی طراحی شـود تـا تمامی بازیگران چرخه علم، فناوری، و نـوآوری بـه اجـرای آن تشویق شوند.

در پایان این پژوهش به این مهم اشاره شده است که رویکـرد حقــوقی، در صــورت تــدوین چــارچوب قانون‌گذاری روشن در سطح بین‌المللی، قـوانین افشای داده‌ها و سایر ورودی‌ها و خروجی‌های پژوهش، همـراه با حفظ حقوق حریم شخصی، اطلاعات شخصی، منافع تجاری، ایمنی و امنیت ملی تعیین می‌شـود، و همگـان ملزم بر حرکت در مرز‌های آن خواهند شد.

این پژوهش به کوشش شيما مرادی (استاديار علم اطلاعات و دانش‌شناسی، مركز تحقيقات سياست علمی‌كشور) و ساجده عبدی (كارشناسی ارشد علم‌سنجی، مركز تحقيقات سياست علمی كشور) انجام شده است.