طراحی مدل مسئولیت‌پذیری اجتماعی برای شرکت‌های دانش‌بنیان

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم و فناوری آنا، یکی از بستر‌های مناسب برای رشد و توسعه فناوری‌ها، شرکت‌ها محسوب می‌شوند که باید در کنار توسعه فناوری‌های نوظهور به اثرات آنها بر جامعه نیز توجه داشته باشند. توجه به اثرات شرکت‌ها بر جامعه و پاسخگویی در برابر ذی‌نفعان، منجر به پیدایش مفهوم نوظهوری در ادبیات کسب‌وکار به نام مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها شده است.

منصوره مهدی‌زاده (استادیار جامعه شناسی، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور) در مقاله‌ای با عنوان «طراحی مدل مسئولیت‌پذیری اجتماعی برای شرکت‌های دانش‌بنیان» به این موضوع اشاره می‌کند که در تعریف مسئولیت اجتماعی مک کلینی بیان می‌کند که واژه مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها به ظهور جنبشی اشاره دارد که هدف آن دنبال کردن عوامل محیطی و اجتماعی در تصمیم‌گیری‌های تجاری شرکت‌ها و تدوین راهبرد تجاری و حسابداری برای افزایش عملکرد اجتماعی و محیطی در کنار ابعاد اقتصادی به‌گونه‌ای است که برای واحد تجاری، جامعه مفید باشد.

* اهمیت مقوله مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها

شرکت‌ها باید نسبت به تمامی ذینفعان احساس مسئولیت کنند و در راستای بهبود رفاه جامعه به‌گونه‌ای مستقل از منافع اقتصادی شرکت تلاش کنند

این پژوهش بیان می‌کند که مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها فراتر رفتن از چارچوب کمترین الزام‌های قانونی است که شرکت‌ها در آن فعالیت دارند. پس تردیدی نیست با توجه به خصلت‌های پیچیده جامعه، اهمیت مقوله مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها فزونی یابد و شرکت‌ها خودشان را جزئی از اجتماع بدانند.

این پژوهش توضیح می‌دهد که شرکت‌ها باید نسبت به تمامی ذی‌نفعان احساس مسئولیت کنند و در راستای بهبود رفاه جامعه به‌گونه‌ای مستقل از منافع اقتصادی شرکت تلاش کنند. در غیر این صورت شرکت‌ها نمی‌توانند در جامعه موفق شوند؛ بنابراین شناسایی عواملی که موجب ترغیب شرکت‌ها به سمت بهبود مسئولیت اجتماعی آنها می‌شود، اهمیت دارد.

در این پژوهش به این مهم اشاره شده است که پایداری شرکت به توانایی آن در پایش محیط خارجی برای فرصت‌ها، تغییرات، روند‌ها و ریسک‌ها و نیز به ایجاد توازن بین منافع مالی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی بستگی دارد و آن را به ذی‌نفعان مستقیم یا غیرمستقیم سازمان مرتبط می‌کند؛ بنابراین پایداری که جنبه بسیار مهم آن نفوذ اجتماعی است، در چارچوب حاکمیت شرکتی سالم و دوشادوش رویکرد مسئولیت‌پذیری اجتماع پرورش می‌یابد.

* مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در ایران

مطالعات این پژوهش نشان می‌دهد که در ایران نیز مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها را نخستین بار متخصصان رشته حسابداری استفاده کردند و هم اکنون نیز بیشترین کاربرد آن در تحقیقات رشته حسابداری و مدیریت است، در صورتی که مفهوم مذکور، مفهومی بین رشته‌ای است و ضرورت دارد تا متخصصان سایر حوزه‌ها به‌خصوص حوزه‌های علوم اجتماعی نیز به پژوهش‌های جدی در این خصوص بپردازند.

در مجموع می‌توان گفت مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکتی، نوظهور است و جا دارد تا مدل‌ها و چارچوب‌های نظری آن بیشتر مورد بحث و بررسی قرار گیرند؛ بنابراین باتوجه به رشد روزافزون شرکت‌های دانش‌بنیان طی سال‌های اخیر در کشور، در این پژوهش سعی شد تا با مرور نظام‌مند پژوهش‌های این حوزه، با استفاده از روش سنتز چارچوب، مدلی برای مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌های دانش‌بنیان ارائه شود و سپس مدل ارائه شده را خبرگان این حوزه مورد اعتبارسنجی قرار دهند و باتوجه به شرایط خاص جامعه ایران، بومی‌سازی شود.

به زعم این پژوهش در رابطه با ارائه مدل مسئولیت اجتماعی شرکتی، هرچند پژوهش‌های متعددی وجود دارد، اما هیچکدام از این پژوهش‌ها به طور خاص و ویژه به بررسی مدل مذکور در رابطه با شرکت‌های دانش‌بنیان نپرداخته‌اند.

* مدل‌های مفهومی مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها

در این پژوهش با کاربرد روش سنتز چارچوب قیاسی، ابتدا سعی شد یکی از چارچوب‌های مفهومی مسئولیت اجتماعی شرکتی به عنوان چارچوب اولیه در نظر گرفته و سپس با مرور و بررسی سایر چارچوب‌ها و مدل‌های مفهومی ابعادلازم به آن افزوده شود. به این منظور مدل مسئولیت اجتماعی شرکتی کارول با ۴ بعد مسئولیت‌های اقتصادی. قانونی، اخلاقی و داوطلبانه (عمومی) به عنوان مدل پایه و اولیه انتخاب شد.

در ادامه این پژوهش توضیح داده شده است که باتوجه به درجه اهمیت هر یک از ابعاد مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکت‌های دانش‌بنیان، از میان مدل‌های سه‌گانه مسئولیت اجتماعی شرکتی (سلسله‌مراتبی، دوایر متحدالمرکز و دوایر متقاطع) دو مدل اول، به دلیل اینکه بعد اقتصادی را مهم‌تر می‌دانند، قابل استفاده نیستند؛ بنابراین مدل دوایر متقاطع، بهترین مدل برای تبیین مسئولیت اجتماعی شرکت‌های دانش‌بنیان است که قائل به هم‌پوشانی میان برخی از حوزه‌های مسئولیت‌های اجتماعی شرکتی است.

در این پژوهش به این مهم اشاره شده است که صاحب‌نظران در پاسخ به پرسشی که در خصوص بهترین مدل تبیین‌کننده مسئولیت اجتماعی شرکت‌های دانش‌بنیان پرسیده شده بود، بیشتر مدل دوایر متقاطع را انتخاب کرده بودند.

پیرو یافته‌های این پژوهش می‌توان نتیجه گرفت بهبود مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها در وهله نخست مستلزم شناخت صحیح از مفهوم مسئولیت اجتماعی است.

پژوهش حاضر برای نخستین بار به ارائه مدلی مفهومی از مسئولیت اجتماعی برای شرکت‌های دانش‌بنیان به روش سنتز چارچوب اقدام کرده است؛ بنابراین پژوهش حاضر به باز کردن ادبیات نظری این حوزه و شکل‌گیری شناخت صحیح از مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکت‌های دانش‌بنیان، کمک شایانی خواهد کرد و با جلب توجه پژوهشگران و صاحب‌نظران به این موضوع، در کل به شکل‌گیری گفتمان صحیح مسئولیت اجتماعی شرکتی در ایران کمک خواهد کرد.

* ارتباط مسئولیت اجتماعی شرکتی با مسئولیت اجتماعی در جامعه

از نظر این پژوهش با شکل‌گیری شناخت صحیحی از مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکتی در میان ذینفعان درونی و بیرونی شرکت‌ها که شامل مدیران، سهام‌داران و کارمندان شرکت‌ها (ذینفعان درونی) از یک طرف و از طرف دیگر شامل مشتریان و به طور کلی عموم مردم (ذینفعان بیرونی) خواهد بود، نوعی حرکت و مطالبه جمعی برای شکل‌گیری و عمل به مسئولیت اجتماعی نیز در جامعه شکل خواهد گرفت که مانع از رفتار‌های نمایشی، سکوت و واکنش‌های منفعالنه جامعه در برابر پیامد‌های زیست‌محیطی و اجتماعی منفی شرکت‌ها خواهد شد.

به زعم این پژوهش این بسیج عمومی به تدریج جامعه را به سمت حرکت‌ برای تدوین قوانین شفاف و نظارتی برای نظارت بر ایفای مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها سوق خواهد داد.

در پایان این پژوهش پیشنهاد می‌شود مطابق با مدل استخراج شده در این پژوهش؛ مسئولان و سیاست‌گذاران با تهیه منشور مسئولیت اجتماعی شرکت‌های دانش‌بنیان، قوانین شفافی در رابطه با ایفای مسئولیت اجتماعی شرکتی برای این شرکت‌ها تنظیم و آنها را به لحاظ قانونی ملزم کنند تا از مراحل نخست شکل‌گیری مرحله تحقیق و توسعه (تا مراحل انتهایی) شرکت‌های تولیدی و پیشگام دانش‌بنیان به مسئولیت اجتماعی خود عمل شود.

در این خصوص همچنین پیشنهاد می‌شود مشوق‌هایی مانند معافیت‌های مالیاتی و گمرکی برای شرکت‌های موفق در این زمینه در نظر گرفته و ضمانت‌های اجرایی لازم مانند جریمه شرکت‌های خاطی به منظور پایبندی به منشور مسئولیت اجتماعی شرکتی لحاظ شود.

بر اساس نتایج حاصل از این مطالعه، از آنجا که همواره در کنار قوانین رسمی، هنجار‌های اجتماعی و فشار جمعی نیز، به عنوان اهرم فشار عمل کرده است، پیشنهاد می‌شود با استفاده از ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد و رسانه‌ها، نوعی آگاهی‌بخشی به جامعه در راستای مسئولیت اجتماعی شرکتی شکل گیرد تا از این طریق مردم با آشنا شدن با مباحث مذکور بتوانند به شرکت‌های دانشبنیان برای ایفای صحیح مسئولیت اجتماعی فشار آورند و بر عملکرد آنها در این زمینه نظارت کنند.