نوآوری در علم و رفع نیاز‌های کشور در گرو علوم پایه

به گزارش گروه دانشگاه خبرگزاری علم و فناوری آنا، علوم پایه در ایران وضعیت خوبی ندارد. تعداد دانشجویان در حال تحصیل در رشته‌های علوم پایه و تعداد دبیرانی که بتوانند ریاضیات، شیمی و زیست .. تدریس کنند نسبت به سال‌های پیش کاهش محسوسی داشته است.

افرادی که در رشته‌های علوم پایه از دانشگاه‌ها فارغ التحصیل می‌شوند کمک چندانی به کشور نمی‌کنند. بخش زیادی از فارغ‌التحصیلان علوم پایه در مناصب غیرمرتبط به کار گرفته می‌شوند. برخی هم حداکثر دبیر آموزش و پرورش می‌شوند و تعدادی از آنها جذب دانشگاه‌ها و موسسات پژوهشی کشورهای دیگر می‌شوند.

در اسناد بالادستی چیز خاصی در مورد مهم بودن علوم پایه به چشم نمی‌خورد. در سیزدهمین راهبرد کلان نقشه جامع علمی کشور اشاره کوتاهی تحت عنوان، توسعه و تعمیق آموزش و پژوهش در علوم پایه شد: تشویق و هدایت موسسات علمی و آموزشی در توسعه علوم پایه، افزایش بهره‌وری نهادها، حمایت از طرح‌های ملی و تشویق نظریه‌پردازی در علوم پایه از بندهای این راهبرد است.

با دکتر مهدی گلشنی گفت‌وگویی با موضوع علوم پایه انجام دادیم که در ادامه می‌آید. گلشنی فیزیکدان، پژوهشگر فلسفه علم، استاد بازنشسته دانشگاه صنعتی شریف و عضو پیوسته فرهنگستان علوم ایران است.

آنا: وضعیت علوم پایه نگران‌کننده است. آمار دانشجویان علوم پایه هم در ایران تعداد مطلوبی نیست شما وضعیت علوم پایه را چطور می‌بینید؟

گلشنی: علوم پایه هیچ وقت قدرش در کشور دانسته نشده است. هر چقدر هم پیشرفت‌ها در کشور بیشتر شده، سطح علوم پایه پایین‌تر آمده است. به مرور به جای توجه به علوم پایه توجه به رشته‌های مهندسی و پزشکی بیشتر شد در حالیکه ریشه این رشته‌ها در علوم پایه است. یعنی همه تئوری‌هایی که در مهندسی  و پزشکی و رشته‌های دیگر به کار گرفته می‌شود در علوم پایه است.

* رسانه‌ها در مورد علوم پایه مقصرند آن‌ها برای علوم پایه تبلیغات و روشنگری نکردند

* نوآوری در علم و رفع نیاز‌های کشور دو مسئله‌‌ای است که رهبری تاکید زیادی روی آن دارند این دو مسئله در علوم پایه دیده می‌شود

* در آمریکا رشته مهندسی انتخاب ششم دانشجویان است و انتخاب‌های اول مربوط به علوم پایه است

از طرفی خانواده‌ها هم می‌بینند اکثر مشاغل مهم جامعه به مهندسان یا پزشکان یا فارغ‌التحصیلان رشته‌های دیگر داده می‌شود به خاطر همین خانواده‌ها دوست دارند فرزندانشان در این رشته‌ها درس بخوانند و سمت علوم پایه نمی‌روند.

رسانه‌ها هم مقصرند آن‌ها برای علوم پایه تبلیغات و روشنگری نکردند. مرحوم عبدالسلام سال 1367 که برای افتتاح دوره دکتری فیزیک ما به ایران آمده بود جمله خیلی قشنگی داشت. او گفته بود علم امروز تکنولوژی فردا است. منظور ایشان از علم امروز همین علوم پایه است. درواقع در معرفی علوم پایه کم‌کاری شده است و خانواده‌ها سراغ آن نمی‌روند.

در آمریکا و انگلیس علوم پایه شأن بالایی دارد. در کشور‌های دیگر هم به علوم پایه اهمیت می‌دهند. در ایران متاسفانه اهمیتی به علوم پایه داده نمی‌شود. از اولش هم همینطور بود، چون هیچ موقع اهمیت آن را درک نکردیم. خانواده‌ها و دانشجویان بیشتر به فکر شغل بعد از تحصیل خودشان هستند.

تحصیلات مسئولان وزارت علوم و دستگاه‌های مرتبط یا مهندسی است یا در رشته‌های علوم مدیریت و علوم انسانی درس خوانده‌اند. از این جهت هیچ وقت علوم پایه حتی برای مسئولان ما هم مهم نبوده است. البته وزیر فعلی علوم رشته شیمی خوانده است اما عموما وزرای علوم از دیگر رشته‌ها بوده‌اند.

باید مرتبا رسانه‌ها اهمیت علوم پایه را یادآوری کنند. MRI یک وسیله پزشکی هست، اما ریشه ساخت این دستگاه یا هر دستگاه دیگری در پزشکی و یا مهندسی در فیزیک بوده و هست یا کامپیوتر و موبایل هم همینطور هست. ریشه اینترنت هم توسط یک فیزیکدان آکسفوردی بنیان نهاده شد بنابراین شما می‌بینید که اهمیت علوم پایه در چه حدی است.

من همینجا می‌خواهم یک خاطره نقل کنم؛ مدتی پیش یک دانشجو در یکی از رشته‌های تخصصی برق دانشگاه شریف قبول شده بود، اما خودش علاقه زیادی به فیزیک داشت و می‌خواست ادامه تحصیلات خود را در رشته فیزیک ادامه بدهد، اما خانواده‌اش کاملاً با این موضوع مخالف بودند و مرتب بهانه می‌آوردند که نباید سراغ رشته فیزیک برود. خلاصه من را واسطه کردند تا نظر فرزندانشان را تغییر بدهم که سراغ رشته فیزیک نرود، اما بعد از اینکه با فرزند این خانواده صحبت کردم متوجه شدم او یک نخبه فیزیک است و حتماً آینده درخشانی خواهد داشت ... می‌خواهم عرض کنم که خانواده‌هایی زیادی هستند که درک درستی از علوم پایه ندارند.

آنا: علت مخالفت خانواده‌ها این است که نگران شغل بعد از تحصیل فرزندانشان هستند، اما وزارتخانه‌ها یا دستگاه‌های مرتبط باید تلاش کنند تا سطح علوم پایه پایین نیاید؟

گلشنی: دستگاه‌های ما مسئولیت دارند و باید به فکر باشند مسئولان هم همانطور که قبلا عرض کردم به ندرت تحصیلکرده علوم پایه هستند علت آن هم این است تصور می‌کنند با تحصیل در علوم پایه به جایی نمی‌رسند. در حالیکه نباید اینطور باشد. باید از فارغ‌التحصیلان علوم پایه در تولید و صنعت استفاده شود در نوآوری استفاده شود. رسانه‌های ما باید در زمینه علوم پایه روشنگری کنند و اینکه چقدر برای آینده ایران مهم است.

بیشتر بخوانید

در همایش ملی علوم و فناوری‌های نوظهور در حوزه دفاعی مطرح شد؛

افزایش اعتبار جهانی ایران با رشد فناوری‌های موشکی و پهپادی

کیفیت در حوزه سلامت شوخی بردار نیست/ نیازمند ۱۰۰۰ متخصص بیهوشی هستیم

خانواده‌های ما به خاطر اینکه روشن نشدند و تصویر صحیحی از علوم پایه ندارند می‌ترسند فرزندانشان به سمت تحصیل علوم پایه بروند. آنها می‌بینند اکثر مقامات کشور و مدیران ازرشته‌های دیگر به یک مسئولیتی رسیدند.

دو مسئله‌ هست که مقام معظم رهبری تاکید زیادی روی آن دارند؛ یکی نوآوری در علم و دیگری هم لزوم رفع نیاز‌های کشور است. این دو مسئله در علوم پایه دیده می‌شود. در واقع باتوجه به علوم پایه این دو مسئله حل می‌شود. اگر ما نسبت به علوم پایه کم اهمیت باشیم این دو مسئله حل نشده باقی می‌ماند.

آنا: رهبر انقلاب بار‌ها به اهمیت علوم پایه تاکید کردند و گفتند اگر وضعیت علوم پایه به این صورت باشد ما در آینده دچار مشکل خواهیم شد؟

گلشنی: چند سال پیش جلسه‌ای را اعضای شورای انقلاب فرهنگی با مقام معظم رهبری داشتند که ایشان در آن جلسه گفته بودند علوم پایه سرمایه است و بقیه رشته‌ها پول توجیبی هستند. این یک واقعیت است. خانواده‌ها هم بی‌تقصیرند و جاهل به موضوع علوم پایه هستند. علوم پایه موضوعی است که آینده یک کشور به آن گره خورده است.

علم در ایران هم پیشرفت لازم را نداشته است نه در نوآوری و نه در رفع نیاز‌های کشور. یکی از عوامل آن همین پایان نامه‌هایی است که آمار ما را در رتبه خوبی قرار داده است.

چندین بار هم رهبری به تعدد پایان نامه‌ها و مقالات و تلقی بالا بودن رشد علمی تذکر دادند و گفتند در مورد رشد علمی فقط به این موارد اکتفا نشود. چند ماه هست که ایشان این تذکر را دادند، اما شما ببینید آیا بعد از تذکرات ایشان اتفاقی افتاد؟! نهادهای دیگر و مجلس هم باید به فکر آینده کشور باشند و از دستگاه‌های مسئول توضیح بخواهند که برای علوم پایه چه کردند.

* اگر از دانش آموزانمان بپرسیم که چرا درس می‌خوانید به ندرت کسی هست که بگوید؛ برای فهمیدن عالم

*  دانش آموز باید بداند به چه علت دارد درس می‌خواند

* اینکه چه علومی، چه نقشی، در چه چیز دارند مهم است

* متاسفانه اساتید ما بیش از اندازه در مورد علوم پایه ساکت ماندند

آنا:‌ اهمیت علوم پایه در دانشگاه‌های مطرح دنیا چطور است؟

گلشنی: در آمریکا رشته مهندسی انتخاب ششم دانشجویان است و انتخاب‌های اول مربوط به علوم پایه است. من یک زمانی برای حضور در کنفرانسی به آمریکا رفته بودم البته ۹ سال تحصیلاتم را در آمریکا گذراندم. در حاشیه آن کنفرانس با یکی از دوستانم بودیم که یک خانمی از دوستم پرسید که رشته تحصیلی من چی هست وقتی آن خانم فهمید رشته تحصیلی من فیزیک است چنان هیجان‌زده شد و گفت واقعا شما یک فیزیکدان هستید ...

می‌خواهم بگویم که در آنجا اهمیت علوم پایه برایشان روشن است، اما اینجا اینطوری نیست. علوم پایه همیشه در دانشگاه‌های دنیا مهم بوده و اخیرا نوآوری هم اضافه شده است یعنی علوم پایه را با فلسفه تجمیع کردند در آکسفورد و کمبریج فیزیکدانان به همراه فلاسفه این دانشگاه‌ها مسائل مربوط به فیزیک را حل می‌کنند این تحولات متاسفانه به دانشگاه‌ها و محیط ما منتقل نشده است.

متاسفانه شما ببینید رفتار‌ها و خلق و خوهای زشتی که در کشور‌های غرب وجود دارد به سرعت در ایران الگوبرداری می‌شود و سریعا منتقل می‌شود، اما عادات خوب آنها که یکی‌ از آن این است که برای علوم پایه اهمیت قائل هستند توسط ما نادیده گرفته می‌شود. ما نسبت به این تحولات خیلی مهم که مربوط به ریشه‌ها است بی‌توجه هستیم.

الان بروید سر یک کلاس از دانش‌آموزان یا دانشجویان بپرسید که برای چه درس می‌خوانید؟ می‌دانید چه پاسخی می‌دهند! جوابشان این است که با درس خواندن می‌توانند سر یک کاری بروند همین. به ندرت کسی هست که بگوید برای فهمیدن عالم است که درس می‌خوانم. اکثرا دانش آموزان و دانشجویان ما فقط برای اینکه سال‌های بعد شغلی داشته باشند درس می‌خوانند.

رسانه‌ها از جهت علمی و هم از جهت فرهنگی وظیفه سنگینی دارند. در مقوله فرهنگ هم در کشور ما غفلت شده است اگر در موضوع فرهنگ غفلت نمی‌شد علوم پایه در این وضع نبود.

آنا: ارتباط فرهنگ و علوم پایه را چطور می‌بینید؟

گلشنی: فرهنگ همیشه ریشه‌ موضوعات را می‌بیند. نقش قضایا را می‌بیند. اینکه چه علومی، چه نقشی، در چه چیز، دارد. بنابراین از این جهت خیلی مهم است. دانش‌آموز باید بداند به چه علت درس می‌خواند. همه اینها را می‌توان در فرهنگ حاکم بر هر کشوری دید.

قبول دارم که باید تحصیلات به یک کاری ختم شود و درآمدی هم باید باشد در دین ما هم هست که گفتند؛ مَن لا مَعاشَ لَهُ لا مَعادَ لَهُ، ولی اصل موضوع نباید ختم شود به کار و اینها. منظور ما از حضور دراین جهان فهمیدن این جهان است نه اینکه به فکر خورد و خوراکمان باشیم.

متاسفانه اصلاً این مباحث در محیط زندگی ما مطرح نیست نه در دبستان‌ها نه در دبیرستان‌ها و نه دردانشگاه‌های ما، چنین فرهنگی وجود ندارد. لازم است تجدید نظر بسیار اساسی در برنامه‌های مدارس و دانشگاه‌های ما صورت گیرد.

آنا: دانش آموز و دانشجو باید درک درستی از محیط اطراف و جهانی که در آن زندگی می‌کند داشته باشد، اما از طرفی به نظر می‌آید با وضعیت علوم پایه در ایران در سال‌های آینده دچارمشکلاتی شویم؟

گلشنی: بله کاملاً درست است اینها همه نیاز به روشنگری دارد و نیاز به امکانات و اعتبار دارد. تا موقعی که اینها داده نشود وضع ما همین است.

آنا: الان فضای تکنولوژی و فناوری در دنیا به سمت هوش مصنوعی و فناوری‌های جدید می‌رود و ظاهرا با کم اهمیت نشان دادن علوم پایه برعکس جهت دنیا در حال حرکتیم؟

گلشنی: باید این رویه‌ها تغییر کند باید مجلس و دولت ورود کنند اساتید علوم پایه باید ورود کنند. اساتید متاسفانه بیش از اندازه در مورد علوم پایه ساکت ماندند. اگر در مورد علوم پایه و بنیادین روشنگری نشود و این وضعیت بی‌اهمیت بودن به علوم پایه ادامه‌دار شود عاقبت خوبی برای ما نخواهد داشت.


قاسم شجاع