ابهام بر سر طراح چینی‌خانه/ آیا شیخ بهایی در اردبیل یادگاری دارد؟

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا، ونوس بهنود- گفته می‌شود شیخ بهایی معروف به حکیم و همه‌چیزدان طراح تالار چینی خانه واقع در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی است. ادعایی که سندی بر آن حاکم نیست.

تالار چینی‌خانه یکی از اعجازهای معماری الحاقی به محل زندگی، تدریس و سپس مرقد شیخ صفی الدین اردبیلی عارف بزرگ و نامدار قرن هشتم هجری بود که به دستور شاه عباس اول از نوادگان او و با هدف احیای جاده ابریشم و چینی‌هایی که از طرف دولت ایران به کشور چین سفارش شده بود به شکل محفظه‌هایی با ظرافت و دقت ساخته شد. تا جایی که هر محفظه همچون قابی در تناسب با ظرف قرار داده شده بود. تعداد این محفظه‌ها هزار و 256 مورد شمارش شده است و تمامی‌ ظروف اهدایی قبل از قرار‌گیری در چینی خانه، در اصفهان به مهر «بنده شاه ولایت عباس» ممهور شده و به اردبیل فرستاده می‌شد.

در آن مقطع زمانی ارتباط حسنه‌ای بین شیخ بهایی و شاه عباس برقرار بود. گفته می‌شود چینی‌خانه نیز به خواست شاه صفوی توسط این حکیم دانشمند طراحی شده است اما واقعیت این است که هیچ سندی مبنی بر اثبات این ادعا حداقل تا به امروز مطرح نشده است.

شیخ بهایی که بود و چه خدمات عمرانی داشت؟

القاب شیخ بهایی عبارت است از همه‌چیزدان، حکیم، علامهٔ فقیه، عارف، اخترشناس، ریاضی‌دان، شاعر، ادیب، تاریخ‌نگار و دانشمند.

وی شیعه ایرانی عرب‌تبار از بعلبک در لبنان کنونی قرون دهم و یازدهم هجری بود که در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات دانایی داشت، در حدود ۹۶ کتاب و رساله از او در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی، هنر و فیزیک بر جای مانده‌است. به پاس خدمات او به علم ستاره‌شناسی، یونسکو سال ۲۰۰۹ که مصادف با سال نجوم بود را به نام شیخ بهایی اعلام و او را در لیست مفاخر ایران و لبنان ثبت کرد.

شیخ بهایی از ۵۳ سالگی تا آخر عمر (۷۵ سالگی) منصب شیخ‌الاسلامی ‌پایتخت صفوی  یعنی اصفهان را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، شاه عباس بر عهده داشته باشد و گفته می‌شود شاه عباس به وی و علمای دین ارج و احترام قائل بود و در امور خود از آن‌ها مشورت می‌گرفت.

اما خدمات عمرانی که به نام شیخ بهایی شهرت دارد شامل تعیین سمت قبله مسجد شاه اصفهان، تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و روستاهای مجاور رودخانه، ساخت گلخن گرمابه‌ای است که هنوز در اصفهان مانده معروف به حمام شیخ بهایی و طراحی منار جنبان اصفهان که هم‌اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می‌شود.همچنین بنا به روایتی بهاءالدین عاملی را احتمالاً  و نه به قطعیت بنیان‌گذار تهیه نان سنگک، حلواشکری و فرنی می‌دانند.

در تقویم سالنمایی که توسط کمیته نانوایان تهران که در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران چاپ شده در رابطه با تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این‌گونه آمده‌است: «شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی‌دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می‌رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه نمایند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند، درصدد چاره برآمد.

وی حل این مشکل را از بهاءالدین عاملی که از اجلّه علما و دانشمندان ایران بود خواست. بهاءالدین با تفکر و تعمق، تنور سنگکی را ابداع نمود. این اختراع که با دقت و هوشیاری طرح و عملی شده‌است به قدری کامل و دقیق است که پس از گذشت چند صد سال هنوز به همان صورت اولیه مورد استفاده و نانی که از تنور سنگکی به‌دست می‌آید، خوردنی‌ترین نان است. در اجرای این کار، دستور داده می‌شود که روی توری، مقداری ریگ و سنگ‌ریزه بریزند و در زیر آن، آتش پرحجمی ‌روشن نمایند تا ریگ‌ها کاملاً داغ گردند و آن‌گاه خمیر نان را با دست در روی تخته‌ای پهن کرده و در روی سنگ‌های داغ قرار دهند تا بپزد.»

چینی خانه طراح خود را نمی‌شناسد

به کررات در اخبار و اطلاعات  پیرامون معرفی تالار چینی‌خانه مطرح شده است که این اعجاز به دست شیخ بهایی طراحی شده است اما به گفته استاد دانشگاه و پژوهشگر میراث فرهنگی هیچ سندی دال بر این ادعا در دست نیست.

کریم حاجی زاده در گفتگو با خبرگزاری آنا تصریح کرد: ساختمان اصلی چینی‌خانه متعلق به اواخر عصر ایلخانی است که در زمان شاه عباس اول برای نمایش ظروف اهدایی امپراطور چین روی آن بدنه‌سازی و تزئین شده است.

وی افزود: سازه اصلی این الحاقات، ترکیبی از چوب و گچ است که با مهارت بسیار بالا و محاسبات دقیق مهندسی اجرا و با نقاشی روی گچ تزئین شده است. با این وجود سند معتبری برای طراحی آن توسط شیخ بهایی در دست نیست.

بازدید خبرنگار آنا از این موزه نیز سندی مبنی بر امضا، دست نوشته یا دست خطی که بتواند این اثر را به شیخ بهایی منصوب کند، حاصل نکرد و با این وجود خبرگزاری آنا آماده دریافت نظرات کارشناسان و ارائه مستنداتی در خصوص طراحی چینی‌خانه است.

به مانند فقر مطالعات در باب ادب و هنر این سرزمین و تصوری که شعر سعدی بر سردر سازمان ملل حک شده و در واقع این تصور محلی از اعراب و واقعیت نداشته، فقر مطالعات در خصوص تاریخ بناهای تاریخی موجب شده تا به درستی ابهامات بناها مرتفع نشود. در بزرگی و فرهیختگی شیخ بهایی همین قدر که کتب وی در دنیا شناخته شده است اما همچنان کیفیت مداخله وی در طراحی چینی‌خانه سؤالی در تاریخ این سرزمین است.