«زبان و ادبیات فارسی» شبکه‌ای هویت‌ساز/ فناوری از تهدید‌های جدی زبان فارسی است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا، نخستین نشست سراسری گروه کشوری زبان و ادبیات فارسی با حضور دکتر محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی، محمدهادی همایون معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی و همه مدیران گروه استانی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان برگزار شد.

طهرانچی در این نشست اظهار کرد: خوشحالم که در جمع دوستانی که میراث‌دار فرهنگ ناب ایرانی، پاسداران هویت این سرزمین و تربیت‌کنندگان فکر و ذهن و اتصال‌دهندگان فرهنگ به فرزندان این سرزمین هستند، هستم؛ افرادی که برای شناخت قالب‌های تفکری این قوم می‌کوشند.

وی افزود: این حسن انتخاب است که در سرزمین و شهری این نشست برگزار می‌شود که به قول زبان‌شناسان، دارای نزدیک‌ترین و دست‌نخورده‌ترین گویش زبان فارسی بوده و در مناطقی از کاشان این موضوع را می‌توان پیدا کرد. کاشان پس از اسلام نیز مفتخر به نمایندگی از فرهنگ ایرانی اسلامی است و شهری بوده که با تشیع و امامت عجین است، شهری که امیرکبیر، یک انسان تحول دهنده این کشور در این سرزمین به شهادت رسید و بزرگان زیادی به جامعه تمدن ایرانی اسلامی معرفی کرد.

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه معتقدیم قرآن کتاب هدایت است و باید در متن زندگی باشد تا جزء کسانی نباشیم که رسول اکرم (ص) می‌فرماید «یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا»؛ این حدیث انتظاری را نشان می‌دهد که وقتی با حضرت مواجه می‌شویم، بگوییم کاری کرده‌ایم؛ افزود: اگر دانشگاه را از منظر آیه شناسی نگاه کنیم، می‌بینیم که آیات سوره روم دو وزن خاص پیدا کرده است، گفت: در آیه شریفه «وَمِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکمْ وَأَلْوَانِکمْ إِنَّ فِی ذلِک لَآیاتٍ لِلْعَالِمِینَ» می‌بینیم که «خلق السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» یک طرف است و «وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکمْ وَأَلْوَانِکمْ» طرف دیگر. این آیه مخصوص دانشمندان است. مگر غیر از این است که مخاطب این آیه ما اهل دانش و اهل علم هستیم؟ «خلق السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» همه امور دانش است، و این طرف «وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکمْ وَأَلْوَانِکمْ». بخش اوّل آیه به پدیده‌شناسی اشاره دارد و بخش دوّم آیه به زبان‌شناسی و فرهنگ‌شناسی اشاره دارد.

طهرانچی با بیان اینکه اساساً فرهنگ ایرانی و زبان فارسی وقتی به اوج می‌رسد که ارتباطش را با قرآن وصل کرده؛ ادامه داد:‌ قرآن تنها کتاب دست‌نخورده بشر تمدن ساز بوده و ۲۰۰ سال بعد از نزول، تمدن به زبان فارسی شکل گرفته؛ نکته مهم اینکه این نکات فرازمان و فرامکان است. در تقدم و تأخر یک آیه، تدبر لازم بوده و نمی‌توان به راحتی از آن گذشت. این سخن انسان نیست؛ بلکه سخن خالق انسان بوده و همه وجوه در آن ملاحظه شده است.

وی گفت: علوم تجربی همگی می‌خواهند پدیده‌های عالم را بشناسند. از سوی دیگر چرا «وَاخْتِلَافُ أَلْسِنَتِکمْ وَأَلْوَانِکمْ» مهم است؟ زیرا آنچه برای انسان پل بین علم و ایمان بوده ، تفکر است؛ با تعقل، علم حاصل می‌شود و برمبنای دل، ایمان حاصل می‌شود؛ اما چیزی که بین خانه تعقل و دل رفت و برگشت دارد، تفکر است. به همین دلیل «تفکرُ ساعةٍ افضل من عبادة سبعین سنةٍ».

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه تفکر جایگاه خاصی دارد؛ زیرا تفکر پل است و ارتباط را برقرار می‌کند، بیان کرد: ظرف تفکر چیست؟ زبان؛ زبان قالب تفکر را می‌سازد. فرق زبان فارسی و انگلیسی و عربی را ببینید. در فارسی جمله را با فاعل شروع می‌کنید و فعل، آخر بوده در حالی که در انگلیسی، فعل اول می‌آید و بعد فاعل. این دو نگاه متفاوت است.

طهرانچی ادامه داد: در عربی گاهی فعل بر سر فاعل هم سوار می‌شود و درهم می‌شوند. این نگاه تفکری، شاکله یک ملت است. این شاکله با شناخت نوع چارچوب ذهنی تفکر ساخته می‌شود. در زبان انگلیسی این نکته که مالکیت مربوط به مؤنث یا مذکر بوده، مهم است و بقیه موارد مهم نیست. وجه تمایز این بوده که چیزی مال کیست؛ مرد یا زن. این نکته در شاکله زبانی انگلیسی مهم است. در زبان روسی، قید، فعل و همه چیز مذکر و مؤنث دارد و زبان، جنسیت را کاملاً جدا می‌کذد.

وی با تأکید بر اینکه در این زبان‌ها نگاه جنسیتی فقط در بیان نیست؛ بلکه در تفکر نیز است، گفت: هر ملتی را می‌توان از تفکر آن شناخت و تفکر به زبان و ادبیات مرتبط است. نکته دوم اینکه در مقوله برخورد با دانشگاه برخورد التقاطی و برخورد غیر کامل داشته‌ایم. وقتی دانشگاه را درست کردیم، فقط به چگونگی دانشگاه توجه شد و نه به چیستی و چرایی آن. به همین دلیل قواره دانشگاه، در مواردی نامیزان است. بررسی و دیدیم که در دانشگاه هر کشوری، زبان و ادبیات دارند؛ به عنوان نمونه ادبیات انگلیسی دارند، فرانسوی و آلمانی و... در کنار این زبان و ادبیات، شرق‌شناسی دارند. همه را دیدیم و گفتیم دانشگاهی می‌خواهیم که همه را باهم داشته باشد. به همین دلیل یک گروه زبان و ادبیات خارجی از آن درآمد.

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی افزود: حواسمان نبود که اینها همه غرب‌شناسی می‌شود. حتی زبان و ادبیات عربی ذیل قرآن‌شناسی می‌آید، نه ذیل زبان و ادبیات. زبان و ادبیات در دانشگاه فقط باید یکی باشد. اساساً نکته مهم‌تر اینکه چند رشته نیز ایجاد کردیم، یکی ادبیات انگلیسی، یکی مترجمی انگلیسی و یکی آموزش انگلیسی. مصیبت بعدی وقتی حادث شد که گفتیم همه باید ISI داشته باشند. تحقیق در زبان فارسی تبدیل شد به تحقیق در قالب اعمال مدل‌های زبان‌شناسی زبان انگلیسی در زبان فارسی. شاکله تحقیق، بومی نیست؛ به دلیل اینکه می‌خواهید مقاله کار کنید، باید از این الگو‌ها پیروی کنید. دنیا برون داد پژوهشی در زبان و ادبیات فارسی داشتیم (ازجمله تصحیح، توشیح و...) که همه را رها کردیم و فقط گفتیم پژوهش‌های قالبی.

طهرانچی با بیان اینکه مصیبت‌های زیادی بر سر زبان و ادبیات فارسی آورده‌ایم،‌ مطرح کرد: این بلایی بود که دانشگاه بر سر زبان آورد. انگار یک مغازه باز کرد و گفت این هم در کنار آنها باشد. نکته دیگر اینکه این گروه ملی کشوری یعنی چه؟ وقتی وارد دانشگاه آزاد شدم، دانشگاه آزاد یک زنجیره دانشگاهی بود. زنجیره یعنی هیچ ارتباطی بین مغازه‌ها نیست و وارد هر مغازه‌ای که می‌شوی، ممکن است همه نوع کالا در آن پیدا شود. اینها شبکه نیستند؛ بلکه یک زنجیره است. شبکه مفهومی دارد تحت عنوان زنجیره تأمین.

وی بیان کرد: از تولید تا مصرف همه در زنجیره تأمین جایگاه خاص خود را دارند. در شبکه هرکسی نقش ویژه خود را بازی می‌کند و همه یک نقش ندارند. همه یک قالب ندارند. هر نود (Node) شبکه کاری می‌کند. به‌عنوان نمونه سیستم عصبی یک شبکه است، دست حس می‌کند، گوش می‌شنود، چشم می‌بیند و... در هر حادثه‌ای هرکدام پیام خود را می‌فرستد و مغز پردازش می‌کند و واکنش نشان می‌دهم. 

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی تأکید کرد: این دانشگاه در مدل جدید خود، یک شبکه است. در شبکه باید یک هویت منسجم وجود داشته باشد. هویت منسجم نکات و نقش‌آفرینی‌های بسیار مهمی دارد. تاکنون استادان شبکه نبودند. یک گروه کشوری ایجاد شد، بعد گروه استانی و بعد گروه مجری در واحد؛ بنابراین یک ارتباط منطقی، فکری، رفتاری و... در این شبکه شکل می‌گیرد و پیام باید برود و بیاید. شبکه نباید زنجیره‌ای عمل کند بلکه شبکه نود (گره) و بستر ارتباطی داشته و درک و فهم جریانات دارد. در شبکه همه با هم نسبت به فرهنگ شبکه مسئول‌اند. شبکه حتماً و حتماً یک سری فرهنگی را در خود جای می‌دهد. شبکه تشکیل‌دهنده و مقدمه شکل‌گیری یک امت است و حتی برای شبکه امام هم قائلیم.

وی ادامه داد: هیچ دو نفری بدون رهبر نمی‌شود. وقتی خانواده تشکیل می‌شود، یکی از دو نفر زن و مرد، فرمانده نهایی است. گرچه آیه شریفه می‌فرماید هرچه زن به دست آورد، مال زن و هرچه مرد به دست آورد، مال مرد، حقوق و سهم آنها محفوظ بوده؛ اما بین دو نفر هم یکی باید فرمانده باشد؛ بنابراین در شبکه باید یک رهبر مشخص باشد.

طهرانچی با بیان اینکه در دانشگاه آزاد اسلامی گروه‌های کشوری تشکیل دادیم، عنوان کرد: در مجموع ۶۴ گروه داریم. برای ۶۴ گروه، زنجیره استادان را به هم وصل کردیم. در زبان و ادبیات فارسی ۵۳۵ استاد حضور دارند و برای آنان یک شبکه ایجاد شد. هرکس در مدیریت وقتی یک ساختاری ایجاد می‌کند، انتظاراتی هم دارد.

وی اضافه کرد: نخستین انتظار، تثبیت نقش زبان فارسی در دانشگاه است. نخستین نقش این بوده که زبان فارسی فقط در حوزه زبان برای دانشجویان مهم نیست. زبان و ادبیات فارسی یک شبکه هویت‌ساز است. این هویت‌سازی باید درس‌های عمومی زبان و ادبیات فارسی شکل بگیرد. پس در امر فرهنگ دانشگاه، یکی از بحث‌های جدی این است که اجتماع تربیتی فرهنگی و هویتی بسازیم. هویت را چگونه می‌توان ساخت؟ و نخ تسبیح هویت به جز زبان فارسی چیست؟ وظیفه دیگر گروه زبان و ادبیات فارسی، آموزش فارسی به غیرفارسی‌زبانان است.

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی با تأکید بر اینکه فارسی سکولار نیست؛ بلکه سراپای آن درس دین است، بیان کرد: به‌عنوان نمونه فردوسی و دیگران را ببینید. زیبایی‌هایی که در توجه دینی فردوسی، سعدی، حافظ، مولانا، هاتف اصفهانی و تک‌تک بزرگان می‌بینید، دنیای معرفت بوده و این معرفت، هویت‌ساز است. زبان و ادبیات فارسی عمومی رفع تکلیف و ارائه یک واحد نیست، خیلی حرف برای گفتن دارد.

وی با تأکید بر جایگاه زبان و ادبیات فارسی و با طرح این سؤال که آیا آموزش زبان فارسی در نظام تعلیم و تربیت به تحقیق نیاز ندارد؛ گفت: قالب‌ها در فضای مجازی برای کودک و دانشجو در حال تغییر است. فناوری به شدت در حال تاختن به زبان فارسی بوده؛ نباید تنها به جایگزین کردن معادل فارسی برای کلمات غیرفارسی بسنده کنیم. ادبیات کودکان و نوجوانان در حال تغییر است.

باید مراقب زبان و ادبیات فارسی در کوچه و خیابان باشیم

طهرانچی با بیان اینکه باید مراقب زبان و ادبیات فارسی در کوچه و خیابان باشیم، اظهار کرد: فناوری یکی از تهدید‌های جدی زبان فارسی است؛ به‌عنوان نمونه بار‌ها جمله «همه لایک کردند» را شنیده‌ایم. باید مراقب این زبان در کوچه و خیابان باشیم و نه صرفاً در تلویزیون و تریبون‌های رسمی. زبان، اتفاق جاری و ساری تفکر است. باید ببینیم تفکر حاکم در کف خیابان چیست؟ فرهنگ و سبک زندگی غربی به زبان فارسی آسیب وارد کرده در مواجهه با فضای مجازی و غیرفارسی‌زبانان چکار کرده‌ایم؟ در حال حاضر زبان شناسان و متخصّصان کامپیوتر در حوزهٔ هوش مصنوعی، دارند زبان می‌سازند. اگر به موقع عمل کنیم، هوش مصنوعی گویش ما را درست می‌کند.

وی با بیان اینکه زبان و ادبیات فارسی در باور دانشجویان امری دِمُده (از مُد افتاده و متروک) است، به ذکر چند آمار پرداخت و گفت: ورودی‌ ترم اول کارشناسی پیوسته زبان و ادبیات فارسی در سال ۱۴۰۰، ۱۶۳ نفر و درترم دوم ۳۰ نفر بوده؛ ورودی کارشناسی پیوسته زبان فارسی در سال بعد، ۱۳۸ نفر است. چه کسی می‌خواهد حافظ، مولانا و شاهنامه فردوسی را برای ملت بخواند؟ امسال (سال ۱۴۰۲) کل ورودی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، ۱۳۱ نفر بوده؛ اما باید گفت هر سال دریغ از پارسال.

طهرانچی بیان کرد: ورودی مقطع کارشناسی ارشد سال ۱۴۰۰ زبان و ادبیات فارسی، ۲۵۱ نفر، سال ۱۴۰۱، ۴۳۰ نفر و سال ۱۴۰۲، ۳۲۲ نفر، ورودی مقطع دکتری در سال ۱۴۰۰، ۲۶۵ نفر، در سال ۱۴۰۱، ۲۲۹ نفر و در سال ۱۴۰۲، ۲۵۱ نفر بوده در حالی که ورودی سه رشته زبان و ادبیات انگلیسی، آموزش زبان انگلیسی و مترجمی زبان انگلیسی دانشگاه آزاد اسلامی در سال جاری، ۹ هزار و ۶۶۸ نفر و برای رشته فرانسه ۲۶۸ نفر است. برای حل این معضل چکار کرده‌ایم؟

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی اظهار کرد: اسلام به تاتارستان توسط پزشکان ایرانی منتقل شد و در تاتارستان، قزاقستان و آسیای میانه، ادبیات دینی، ادبیات فارسی است. ۳ هزار لغت ادبیات دینی منطقه خراسان فرهنگی، لغت‌های فارسی بوده؛ وقتی که خط آن منطقه، خط سیریلیک شد، کل ارتباطشان با فرهنگ و کتاب را حذف کردند. اگر به موقع عمل نکنیم، ارتباط با منابع فارسی‌ قطع خواهد شد.

وی با تأکید بر اینکه جای خالی محفل‌های ادبی و مشاعره‌ها برای دانش‌آموزان بسیار خالی است، خطاب به اعضای گروه کشوری زبان و ادبیات فارسی گفت: شما نگاهبانان فرهنگ و تمدن هستید و باید به فکر زبان و ادبیات فارسی باشید. وقتی کل ورودی رشته ادبیات در دانشگاه حدود ۱۳۰ نفر باشد از این رشته دکتری در نمی‌آید، رشته فارسی کشوری شکل نمی‌گیرد و کسی هم برای دلش درس زبان و ادبیات فارسی نمی‌خواند. به مرور زمان کسی فال حافظ نمی‌گیرد و ولنتاین جای یلدا را می‌گیرد.

طهرانچی به تولیدات دانشگاه آزاد اسلامی در زمینه زبان فارسی اشاره و بیان کرد: سالانه ۱۰۰ هزار پایان‌نامه و رساله در این دانشگاه دفاع می‌شود؛ چرا برای دانشجویان زبان فارسی، شغل‌هایی مانند ویراستاری زبان فارسی ایجاد نمی‌کنیم؟ چرا دانشجویان به این نتیجه رسیدند که خواندن زبان فارسی برای آنها منفعت ندارد؟ اگر همت کنیم، می‌توانیم هزار شغل تضمینی در زمینه زبان و ادبیات فارسی ایجاد کرد. باید در این زمینه نهضتی به پا شود؛ البته در این باره فقط شما مقصر نبوده‌اید، نظام دانشگاه نیز مقصر است.

رئیس دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: درد دل بسیار است. به‌عنوان یک مدیر دانشگاهی وظیفه داشتم بیماری را تشخیص بدهم و به شما منتقل کنم و شما را اجتماع کنم تا لشکر متفرق نباشید. شما را در سالنی رو به یک جهت بنشانم. دوستان توجه داشته باشید به‌عنوان مدیر دانشگاهی، شما را رو به یک جهت دست در دست هم می‌دهیم به مهر تا فارسی خویش را کنیم آباد. مصیبت سنگین است. خون دل‌ها باید خورد، کار‌ها باید کرد تا دوباره شهر‌ها آباد شود.

رونمایی از کتاب «آیین‌نامه نحوه نگارش و تدریس پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری»

در این مراسم با حضور طهرانچی و همایون از کتاب «آیین نامه نحوه نگارش و تدریس پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری» تهیه و تدوین دانشگاه آزاد اسلامی اداره کل امور کتابخانه، مجلات، انتشارات علمی و علم‌سنجی رونمایی شد.