آنچه باید درباره بافت‌های فرسوده تهران بدانیم

گروه پژوهش و دانش خبرگزاری علم و فناوری آنا، محمدعلیم الفتی‌راد؛ بافت فرسوده‌ شهر تهران به دلیل نبود قدرت انطباق با سرعت غیرقابل تصور تغییرات اجتماعی- اقتصادی، فناوری و ...، کارایی خود را در طول زمان از دست داده و اکنون با معضلات گوناگونی از جمله تنزّل کیفیت‌های فضایی و محیطی، فرسودگی کالبدی و مسائل اجتماعی مواجه شده است. این معضلات زاییده‌ جریان‌های فضایی تولیدکننده‌ تبعیضات مکانی هستند.

علت پیدایش بافت‌های فرسوده

سکونتگاه‌های بشری از آغاز عصر یکجانشینی، همیشه در حال تغییر و تحول بوده است تا نیاز‌های همیشه در حال تغییر ساکنین را برآورده سازد. تحولات کالبدی که بیش از دیگر تحولات به چشم می‌خورد، همیشه مورد توجه قرار گرفته‌اند و توجه کمتری به عوامل مسبب آن‌ها شده است.

در یک قرن اخیر، توسعه‌ علوم و فناوری که با آهنگ فزاینده اتفاق می‌افتد، بیش از پیش تأثیر خود را بر سکونتگاه‌های انسانی گذاشته است. تغییراتی که در شیوه‌ زندگی اجتماع‌های انسانی ایجاد می‌شود، بلافاصله تأثیر‌های خود را بر فرم سکونتگاه‌های آنان می‌گذارد. تحولات اقتصادی نیز که فضای جدیدی برای فعالیت خود طلب می‌کند، تغییرات کالبدی محله‌های شهری و فرسودگی را موجب می‌شود.

به عبارت دیگر، در گذشته‌های دور، تحول در شیوه‌ زندگی مردم آهسته صورت می‌گرفته است و فرصت تفکر و عمل در راه انجام تغییرات کالبدی به منظور هماهنگ کردن زیست و فعالیت با بافت‌های سکونتگاهی تا حصول انطباق مورد نیاز، فراهم می‌شده است؛ اما با شدت گرفتن تحولات در شیوه زندگی، فرم و عملکرد در بافت‌های شهری از یکدیگر فاصله‌ی بیشتری گرفته‌اند. بافت‌های شهری با سرعت بیشتری فرسوده شدند و این پدیده به عنوان معضل زندگی شهری در یک قرن اخیر در اغلب کشور‌های جهان که با پدیده‌ی تحول سریع در شیوه‌ی زندگی مواجه شده‌اند، پدیدار شد.      

مفهوم بافت فرسوده

بافت‌های فرسوده شهری، محلات فرسوده‌ای در فضای شهری هستند که مسائل و پیچیدگی‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و شیوه خود را دارند. این محلات و بافت‌ها از یک سو دارای ریشه‌های سکونتی ارزشمند با غنای فرهنگی، اجتماعی و معماری است و از طرف دیگر به جهت فرسودگی شدید، نبود دسترسی مناسب به خدمات شهری و بهداشتی، وجود مشکلات اجتماعی و امنیتی و آسیب‌پذیری در برابر زلزله، سیل و آتش سوزی و نیز عدم تطابق با زندگی امروز شهری و شهرسازی مدرن دارای مشکلات رو بنایی و زیر ساختی هستند.

شاخص‌های بافت فرسوده

در شهر تهران، بافت فرسوده متشکل از بلوک‌های شهری حائز سه شاخص ریزدانگی (بیش از ۵۰ درصد قطعات بلوک دارای مساحت کمتر از ۲۰۰ مترمربع باشند)، ناپایداری (بیش از ۵۰ درصد قطعات بلوک فاقد سیستم سازه‌ای باشد) و نفوذناپذیری (بیش از ۵۰ درصد قطعات بلوک از معابر زیر ۶ متر دسترسی داشته باشند) است که این شاخص‌ها طی سال‌های اخیر مورد بازنگری قرار گرفتند و در نهایت شیوه‌نامه شناسایی محدوده‌ها و محلات هدف بهسازی، نوسازی و بازآفرینی شهری طی مصوبه شورایعالی شهرسازی و معماری ایران با ۲۶ شاخص ابلاغ شد.

محدوده بافت فرسوده شهر تهران

سیدمهدی هدایت با بیان اینکه شکل‌گیری بافت‌های فرسوده در شهر تهران طی دو دوره مهم صورت گرفته است، گفت: بیش از ۳۴ درصد از بافت‌های فرسوده شهر تهران پس از جنگ جهانی دوم و بیش از ۳۲ درصد از  بافت‌های فرسوده بعد از اصلاحات ارضی شکل گرفته است.

وی ادامه داد: بعد از ابلاغ ماده ۱۰۱ و ۱۰۰ قانون شهرداری‌ها، توقفی در شکل‌گیری بافت‌های فرسوده اتفاق افتاده و تقریباً از سال ۱۳۶۵ شکل‌گیری بافت‌های فرسوده در تهران متوقف می‌شود، اما بی‌توجهی به بحث مسکن در نهایت منجر به این شد که شاهد شکل‌گیری شهر‌های جدید در حاشیه تهران و سایر کلان شهر‌های کشور باشیم.

مدیرعامل سازمان نوسازی شهر تهران یادآور شد: بعد از اینکه یک سری صنایع در شهر تهران کاربرد‌های خود را از دست دادند (مثل کوره‌های آجرپزی در منطقه ۱۹) تبدیل به عرصه‌های ناکارآمد و بی‌دفاع در شهر تهران شدند که ضرورت بیش از پیش همسو شدن سیاست‌های مسکن و بازآفرینی شهری را می‌طلبد.

براساس اطلاعات ممیزی مرحله چهارم، محدوده بافت فرسوده مصوب با مساحت ۳۲۶۸ هکتار (با احتساب معابر) در سال ۱۳۸۵ به تصویب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران رسید و ملاک اعطای تسهیلات و مشوق‌های نوسازی و بهسازی شهری تهران تا این زمان بوده است.  

اشکالات وارده بر اطلاعات پایه، ایرادات وارده بر نوع و تعداد شاخص‌ها و چگونگی تحلیل، مراجعات و مکاتبات مکرر شهرداری‌های مناطق ۲۲ گانه و ساکنان شهر تهران مبنی بر عدم شمول بلوک‌های دارای شاخص سه شرط در بافت فرسوده مصوب و نهایی و اختلاف میان بافت ناکارآمد کالبدی موجود با محدوده مصوب نهایی باعث شد تا در سال ۱۳۹۹ پیشنهاد الحاق و افزایش محدوده بافت فرسوده شهر تهران به شورای عالی شهرسازی و معماری ایران ارائه شود و در تاریخ ۱۷ اسفند 99 محدوده بافت فرسوده مصوب با مساحت ۴۴۲۷.۷ هکتار به تصویب این نهاد برسد.

جمع‌بندی

بافت‌های فرسوده‌ی شهر تهران با معضلات گوناگونی از جمله تنزّل کیفیّت‌های فضایی و محیطی، فرسودگی کالبدی و ناپایداری اجتماعی مواجه هستند. معضلات فوق، نمود بیرونی روابط اجتماعی و سیاسی و بازنمایی‌های فضایی صورت گرفته پس از مدرنیسم در ایران به شمار می‌آیند.

در واقع بافت فرسوده، مکانی است که اسیر جریان‌های سریع فضایی شده و به علت عدم قدرت انطباق با تغییرات فضایی، روزبه روز فرسوده‌تر و ناپایدارتر شده است؛ که در حال حاضر براساس شاخص‌های شناسایی شده مساحتی حدود ۴۴۲۷.۷ هکتار از شهر تهران را به خود اختصاص داده است.