افزایش سرمایه اجتماعی به وقت حماسه ملبورن با جادوی خدادادی

خبرگزاری علم و فناوری آنا؛ هشتم آذر ۱۳۷۶ در حافظه تاریخی ورزش ایران روزی به‌یاد ماندنی با درون‌مایه شادمانی است، روزی که ایران پس از کش و قوس‌های طاقت‌فرسا و عبور از موانع گوناگون با شکست تیم ملی استرالیا توانست جواز حضور در جام جهانی ۱۹۹۸ فرانسه را بگیرد.

این روز با همه بازیگرانش برای همیشه در ذهن مردم ایران به‌عنوان روزی خوش نقش بسته و خاطرات آن به نسل‌های بعدی منتقل می‌شود.

خبرنگار خبرگزاری علم و فناوری آنا به همین مناسبت گفت‌وگویی را با رسول نظری دانشیار رشته تربیت‌بدنی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) ترتیب داده تا آثار اجتماعی این پیروزی و روز تاریخی را مورد بررسی قرار دهد.

خردسالان امروز هم حماسه ۸ آذر سال ۱۳۷۶ را می‌شناسند

آنا: ابتدا از ۸ آذر سال ۱۳۷۶ بگویید که یک روز تاریخی برای ملت ایران بود و ایران موفق شد بازی 2 بر صفر باخته را 2 بر 2 کند، این رویداد ملی چه آثار اجتماعی داشت؟

نظری: خوب به یادم دارم که در دهه هفتاد با بازی‌های به‌یاد ماندنی تیم ملی فوتبال با آن مهره‌ها و بازیکنان شاخص فضای خاصی بر کشور حکمفرما بود؛ از جشنواره گل بچه‌های تیم ملی در بازی با مالدیو تا بازی‌های مرحله پلی‌آف و گره خوردن سرنوشت صعود تیم ملی به اما و اگرها.

با این همه هیچ‌گاه خاطره بازی نفس‌گیر ایران در دور برگشت مقابل استرالیا در ملبورن نه از ذهن من که از خاطر هیچ ایرانی حاضر و ناظر در آن ایام پاک نخواهد شد، فوتبالی که لحظه لحظه آن برای ما همراه با قند و زهر‌هایی دلنشین و دردناک بود، رقابتی که به اندازه کافی هیجانات خاص خود را داشت و با گزارش به یاد ماندنی جواد خیابانی پس از گذشت سال‌ها همچنان موجب ترشح آدرنالین ناشی از عِرق ملی‌گرایی و عشق به تیم ملی فوتبال می‌شود.

شاید خنده‌دار باشد، اما هنوز وقتی فیلم بازی را دوباره می‌بینم، در لحظات حساس بازی و موقعیت‌ها، دچار این استرس می‌شوم که این موقعیت تیم استرالیا نکند منجر به گل دیگری به ضرر تیم ملی شود یا موقعیت گل باقری یا خداداد نکند از دست برود و بازی را واگذار کنیم.

در آن سال‌ها دانشجوی سال دوم کارشناسی رشته تربیت‌بدنی بودم و از اتفاق در روز ۸ آذر سال ۱۳۷۶، کلاسی حساس با استادی سخت‌گیر داشتیم، اما با هماهنگی با سایر همکلاسی‌ها از قبل تکلیف خودمان را با استاد مشخص کردیم که یا برای مشاهده بازی از تلویزیون با ما همکاری می‌کند یا مجبور به تعطیلی خودسرانه کلاس هستیم که خوشبختانه استاد نیز بی‌میل به تعطیلی کلاس نبود.

یادش بخیر، صعود ایران بود و بروز احساسات همگانی و اوج شادی اجتماعی. ما هم دیگر فارغ از جایگاه اجتماعی خود و بی‌پروا از درست یا غلط نوع بروز احساسات، به خودمان که آمدیم، دیدیم روی سقف ماشین‌ها در اوج ترافیک خیابان چهارباغ هستیم و فریاد ایران ایران سر می‌دهیم، به هر رو، عشق به فوتبال است و دردسر‌های خاص خودش را دارد.

آنا: چه عامل یا عواملی موجب صعود ایران پس از یک وقفه ۲۰ ساله به جام جهانی فرانسه شد؟

نظری: عوامل زیادی در روند صعود تیم ملی ایران به جام جهانی مؤثر بود، تیم ملی در آن دوره از بازی‌ها، فرازوفرود‌ها و اتفاقات عجیبی را تجربه کرد که شاید در هیچ‌کدام از رقابت‌های دور مقدماتی تجربه نکرد؛ از آغاز خوب با بازی‌های پرگل دو رقمی برابر رقبا تا حواشی داخل و خارج تیم و بازی‌های دشوار برابر رقبای سنتی مانند ژاپن و صعود در وقت اضافه گرفته تا سفر به استرالیا و نحوه پذیرایی بحث‌برانگیز آنها.

اما نکته مهم و اصلی‌ترین عامل در این میان یکصدا شدن همه ایران با هر سلیقه، گرایش و جناحی در آخرین لحظه و در بازی سرنوشت‌ساز برای صعود تیم ملی بود، به صورتی که با یک شوک، موفق به برگرداندن روی سکه به نفع خود شده و یک بازی کاملاً باخته را به بردی شیرین و ماندگار تبدیل کرد که اکنون پس از گذشت بیش از ربع قرن از آن رقابت، حتی خردسالان، حماسه‌سازان آن بازی را می‌شناسند.

آنا: آثار اجتماعی برد تاریخی ایران مقابل استرالیا را در دهه ۷۰ چگونه ارزیابی می‌کنید؟

نظری: ملت ایران هشت سال در دوران جنگ تحمیلی، پس از آن سال‌های دولت سازندگی و فشار‌های اقتصادی ناشی از جنگ و تورم عجیب آن دوران را تجربه کرده بودند. در سال ۱۳۸۶ پس از انتخابات، کشور به سمت دوقطبی شدن در سلایق سیاسی پیش می‌رفت و از قضا، شعار حزب حاکم آن دوران، تمدن‌سازی و گفتگوی تمدن‌ها بود، بنابراین تمدن ایرانی ـ اسلامی باید یک جایی بروز می‌کرد و فرصتی برای معرفی آن مهیا می‌شد، از سویی دیگر، لازم بود با یک اتفاق مثبت، زمینه شادی عمومی مهیا شود و سطح سرمایه اجتماعی ارتقاء یابد.

برد تاریخی ایران مقابل استرالیا در دو بازی رفت و برگشت، رویداد مناسب برای آن روز‌های دشوار بود که معتقدم هنوز پس از سال‌ها به ندرت اتفاقی را داشته‌ایم که با قدرت و تأثیر حماسه ۸ آذر ۷۶ بتواند افراد را با سلایق سیاسی متعدد، جایگاه‌های اقتصادی و اجتماعی گوناگون و تیپ‌های ظاهری و شخصیتی متفاوت یکصدا کرده و با هم فریاد شادی سر دهند.

این شادی مضاعف در هویت‌بخشی پس از بحران‌های دهه ۶۰ بسیار مؤثر بود، معتقدم که فرهنگ، قرابت زیادی با ورزش داشته و به نوبه خود نقش بسیار مؤثری در ارتقای سطح سرمایه اجتماعی و رضایت عمومی ایفا می‌کند، بنابراین اصلی‌ترین فاکتور سرمایه اجتماعی کشور، وجود اعتماد اجتماعی به حاکمیت است و اعتماد اجتماعی در بهترین حالت خود با ارتقای سطح سرمایه اجتماعی حاصل می‌شود و در آن روز، این اتفاق برای ملت ایران رخ داد.

ورزش نقش بی‌بدیلی در تمدن‌سازی دارد و این بازی یکی از نمونه‌هایی بود که ثابت کرد ورزش یک پدیده فرهنگی ـ اجتماعی تأثیرگذار است.

خبرنگار ورزشی اهل انگلستان در خلال آن روزها، جمله‌ای داشت در مورد پیروزی ایران در دو بازی رفت و برگشت با این مضمون که همزمان با سوت پایان بازی ایران و استرالیا، کره زمین برای چند ثانیه سبک شد، اما من اینگونه تفسیر می‌کنم که همزمان با پریدن ۶۵ میلیون ایرانی به هوا برای ابراز خوشحالی بود که همان ارتقای سطح سرمایه اجتماعی است که از طریق مستطیل سبز و جادوی فوتبال به‌دست آمد.

نسل طلایی ایران در حماسه ۸ آذر سال ۱۳۷۶ تکرارشدنی است؟

آنا: صعود ایران به جام جهانی چه تأثیری بر روند حرفه‌ای شدن فوتبال ایران داشت؟

نظری: به نظر من حرکت کُند و لاک‌پشتی پیشرفت فوتبال ایران به سمت حرفه‌ای شدن با آن بازی تاریخی، جهشی چشمگیر داشت که این روند را تسریع و تسهیل کرد. بازیکنان زیادی از ایران به لیگ‌های حرفه‌ای فوتبال جهان معرفی شدند.

لیگ‌های معتبر اروپایی مانند آلمان، فرانسه، بلژیک، اتریش و پس از آن لیگ برتر ایتالیا و انگلستان پذیرای بازیکنان ایرانی شدند، ضمن اینکه با صعود تیم ملی به جام جهانی، پاداش‌ها و مبالغ دلاری قابل توجهی از سوی فیفا به کشور‌های صعودکننده تعلق می‌گیرد که با تزریق این مبالغ به جریان فوتبال هر کشور، تأثیر بسیار مشهود و چشمگیری در روند رو به رشد فوتبال آن کشور از لحاظ دانش مربیان، کیفیت فنی و تفکر و نگرش فوتبالیست‌ها و همچنین زیرساخت‌های سخت‌افزاری خواهد داشت.

آنا: چه تفاوتی بین دومین صعود ایران به جام جهانی و صعود‌های بعدی می‌توان قائل شد؟

نظری: از صعود به جام جهانی ۱۹۹۸ فرانسه به بعد، فوتبال ایران با یک رنسانس مواجه شد؛ هرچند با گُسست‌هایی، روندی را طی کرد که دیگر حضور در جام‌های جهانی برای ایران آرزو و دست‌نیافتنی نبود، بلکه بیشتر به فکر ارتقای سطح کیفی و اعتبار بین‌المللی بود

نکته دیگر اینکه در بازی ایران و استرالیا در روز ۸ آذر ۷۶، بازیکنان از اواسط نیمه دوم به بعد با قلب و روح خود بازی کردند، هرچند استعداد و تلاش بازیکنان، دانش مربی و تعویض‌ها مؤثر بود، اما آنچه که می‌توان گفت: «کاری بود کارستان»، غیرت ۱۱ مرد درون زمین به نمایندگی از ۶۵ میلیون ایرانی، تفاوت نگرش آنها به فوتبال، هدف‌گذاری و کارکرد از آن جمله است.

آنا: آیا معتقدید که نسل طلایی فوتبال ایران همان صعودکنندگان به جام جهانی ۹۸ فرانسه بودند و پس از آن تکرار نشدند؟

نظری: ابتدا باید یک تعریف عملیاتی از نسل طلایی داشته باشیم. بعد از ۲۰ سال تنگنا‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی، ملتی برآمده از جنگی ویرانگر، نسلی را درون خود پرورش داده که از لحاظ دانش فوتبال، جا مانده و محروم از پیشرفت‌های سایر ملل در حوزه دانش فنی این ورزش به سبب بروز جنگ بوده و این نسل خودساخته که گاه و بیگاه سایه برخی مربیان درجه ۲ یا ۳ بلوک شرق را بر سر تیم ملی خود احساس می‌کردند، سیر قهقرایی در یک دوره زمانی را طی می‌کند و این سیر منجر به خلق حماسه‌ای مانند حماسه ملبورن می‌شود که نخست یک تجدید حیات برای ورزش فوتبال ایران بوده و دوم اینکه دروازه‌ای برای صدور استعداد‌های بازیکنان ایرانی به لیگ‌های حرفه‌ای فوتبال دنیا شد که همچنان این روند ادامه دارد.

از این لحاظ اگر به موضوع بنگریم، آن نسل، نسل طلایی و تجدیدناپذیر فوتبال ایران هستند، نسلی که بزرگانی همچون احمدرضا عابدزاده را در خود داشته که به عقیده من یکی از اصلی‌ترین عوامل صعود تیم ملی بود.

آنا: آیا برتری ایران مقابل آمریکا در جریان بازی‌های جام جهانی ۹۸ که به بازی قرن نیز معروف شد، برتری ایران در برابر استرالیا را تحت‌الشعاع قرار نداد؟

نظری: به نظر من خیر. چراکه ماهیت این دو بازی باهم متفاوت بود. بازی با آمریکا بیشتر به لحاظ سیاسی و تقابل دو ملت با دو پیشینه‌ سیاسی مخالف اهمیت داشت. برای نخستین‌بار در تاریخ ایران پس از انقلاب ۵۷ و نوع روابط ایران و آمریکا، حافظه تاریخی ملت ایران این پیش‌زمینه را به دلایل مختلف اعم از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، لانه جاسوسی و وقایع ۱۳ آبان، حمایت از رژیم بعثی عراق در جنگ با ایران و موارد متعدد دیگر به‌وجود آورده که جدای از جذابیت‌ها و رسالت اصلی فوتبال، اکنون زمین بازی، آوردگاهی برای تلافی و تخلیه تمام دلخوری‌هایی که از آمریکا داشتیم شده و باید در برابر این قلدر بین‌المللی، بدون ذره‌ای ضعف، غرور و غیرت ایرانی را نشان دهیم که دست بر قضا، در به روی پاشنه ایران چرخید و آن اتفاقی رخ داد که باید می‌داد، اما در برابر استرالیا، قصه، قصه‌ خلق یک حماسه ماندگار به پشتوانه همصدایی و هم‌داستانی یک ملت است.