یادگاری از حضرت زهرا(س) که در دست امام زمان(عج) است

به گزارش خبرنگار دین و آیین خبرگزاری علم و فناوری آنا، روایات اهل ­بیت (ع) یکی از آثار علمی برجای مانده از حضرت صدیقه کبری (س) را کتابی به نام «مصحف» معرفی و برای آن ویژگی‌­های منحصربه‌فردی بیان کرده‌­اند.

درباره اینکه مصحف حضرت فاطمه (س) چیست و چگونه نوشته شده است با «حجت‌الاسلام مصطفی حاجی ولیئی» استاد حوزه علمیه مروی گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانیم:

عده‌ای با توجه به روایات مصحف حضرت زهرا (س)، شیعه را متهم می‌کنند به اینکه قرآن شیعه غیر از قرآن متداول و قرآن شیعه همان مصحف حضرت زهرا (س) است در حالی که مصحف در لغت به معنای کتاب و نوشته­ جلد شده است و مراد از «مصحف» خصوصاً قرآن نیست؛ (۱) بنابراین نمی‌­توان گفت قرآن شیعه غیر از قرآن متداول است. (۲)

ویژگی­های مصحف حضرت زهرا (س)  

با بررسی روایات اهل ­بیت (ع) ویژگی‌هایی برای مصحف حضرت زهرا (س) ذکر شده است:

۱- زمان نگارش: این مصحف در فاصله زمانی بین شهادت پیامبر اکرم (ص) و شهادت خود حضرت زهرا (س)  نوشته شده است. بنا بر روایات وارده از اهل ­بیت(ع)، بعد از شهادت رسول اکرم (ص)، حضرت زهرا(س) مبتلای به حزن و اندوه بسیار شدیدی شدند. جبرئیل به جهت تسلیت و تعزیت به حضرت زهرا (س) بر ایشان نازل می‌­شد. (۳)

۲-نگارنده: از مجموع روایاتی که در مورد مصحف حضرت زهرا (س) وارده شده، استفاده می‌­شود که کاتب و نگارنده مصحف، امیرالمؤمنین (ع) بوده است. (۴)

۳-املاء کننده: در روایات، چهار املاء کننده، برای مصحف حضرت زهرا (س) معرفی شده است:

۱-خداوند متعال: در روایتی از ابوبصیر از امام صادق (ع) با تعبیر «إِنَّمَا هُوَ شَیْ‏ءٌ أَمْلَاهَا اللَّهُ وَ أَوْحَى إِلَیْهَا» املای این مصحف، به خود خداوند نسبت داده شده است. (۵)

۲-جبرئیل: در روایتی امام صادق (ع) از جبرئیل به عنوان املاء کننده­ صحیفه یاد کرده و چنین فرموده­اند: «کَانَ یَأْتِیهَا جَبْرَئِیلُ g فَیُحْسِنُ عَزَاءَهَا عَلَى أَبِیهَا وَ یُطَیِّبُ نَفْسَهَا وَ یُخْبِرُهَا عَنْ أَبِیهَا وَ مَکَانِهِ وَ یُخْبِرُهَا بِمَا یَکُونُ بَعْدَهَا فِی ذُرِّیَّتِهَا وَ کَانَ عَلِیٌّ g یَکْتُبُ ذَلِکَ». (۶)

۳-ملک: در روایتی دیگر، امام صادق (ع) در پاسخ حمّاد بن عثمان که از چیستی مصحف فاطمه (س) سوال پرسیده بود، به املای این صحیفه توسط ملکی اشاره کرده و فرمودند: «فَأَرْسَلَ اللَّهُ إِلَیْهَا مَلَکاً یُسَلِّی غَمَّهَا وَ یُحَدِّثُهَا» (۷)

۴-رسول الله: در دو روایت، در مورد املا کننده این صحیفه، تعبیر «رسول الله» دیده می­شود. در یکی، محمد بن مسلم از امام باقر (ع) یا امام صادق (ع) چنین نقل می‌­کند: «وَ خَلَّفَتْ فَاطِمَةُ مُصْحَفاً مَا هُوَ قُرْآنٌ وَ لَکِنَّهُ کَلَامٌ مِنْ کَلَامِ اللَّهِ أُنْزِلَ عَلَیْهَا إِمْلَاءُ رَسُولِ‏ اللَّهِ‏ وَ خَطُّ عَلِیٍ». (۸)

در دیگری، امام صادق (ع) می‌­فرمایند: «أَمَا وَ اللَّهِ مَا فِیهِ حَرْفٌ مِنَ الْقُرْآنِ وَ لَکِنَّهُ إِمْلَاءُ رَسُولِ اللَّهِ وَ خَطُّ عَلِی». (۹)

شاید در نگاه اول، بین این چهاردسته از روایات تعارض به نظر برسد، ولی با دقت نظر و تأمّل در این روایات، می‌­توان بین آن‌ها جمع کرد؛ به این صورت که بین دسته دوم و سوم تعارضی نیست چرا که جبرئیل و ملک با هم تعارضی نداشته و در اولی به نام آن تصریح شده و در دیگر نام آن ملک آورده نشده و در واقع این دو دسته، بیانگر یک مطلب هستند و تهافتی در بین آن­ها نخواهد بود.

اما بین دسته اول که املاء را به خداوند متعال نسبت می­‌دهد و بین دسته دوم و سوم که املاء را به جبرئیل امین نسبت می‌­دهد نیز تهافت و تعارضی غیر قابل حل وجود ندارد؛ چرا که در یکی استناد به خداوند سبب الاسباب نسبت و در دیگری به واسطه و وسیله­ الهی نسبت داده شده است. این دو دسته از روایات نظر آیات قبض روح در قرآن کریم است که در سوره زمر قبض روح را به خداوند متعال نسبت می‌دهد: «اللَّهُ‏ یَتَوَفَّى‏ الْأَنْفُسَ‏ حینَ مَوْتِه» (۱۰)؛ و خداست که روح مردم‏ را هنگام مرگشان به طور کامل مى‌‏گیرد. در سوره سجده قبض روح به فرشته مرگ نسبت داده شده است: «قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ‏ مَلَکُ الْمَوْتِ الَّذی وُکِّلَ بِکُمْ ثُمَّ إِلى‏ رَبِّکُمْ تُرْجَعُونَ»؛ بگو: فرشته مرگ که بر شما گماشته شده است روح شما را مى‏گیرد، سپس به سوى پروردگارتان باز گردانده مى‌‏شوید. (۱۱)

جمع سه دسته اول با دسته چهارم از این روایات که املاء را به رسول الله نسبت داده‌­اند، قدری مشکل به نظر می‌­رسد، چرا که طبق روایات، املای این صحیفه بعد از شهادت رسول اکرم (ص) صورت گرفته است.

اما این دسته از روایات نیز ناسازگاری با روایات قبل نداشته و قابل جمع است به این صورت که گفته شود مراد از رسول الله، وجود مقدس نبی مکرم اسلام (ص) نیست بلکه منظور از رسول الله همان­گونه که علامه مجلسی فرموده (۱۲)، رسول و فرستاده­ خدا یعنی جبرئیل امین است که از سوی خداوند متعال مأمور تسلیت و تعزیت دادن به حضرت زهرا (س) شده بود و مطالبی که در صحیفه، آمده بر حضرت زهرا (س) نازل کرده است.

در قرآن کریم نیز بر ملائکه الله، اطلاق رسول شده است چنانچه در سوره حج در مورد ملائکه آمده است: «اللَّهُ یَصْطَفی‏ مِنَ الْمَلائِکَةِ رُسُلاً وَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمیعٌ بَصیرٌ»؛ خدا از میان فرشتگان و از میان مردم رسولانى برمى‏‌گزیند؛ یقیناً خدا شنوا و بیناست. (۱۳)

بنابراین استعمال لفظ «رسول» برای جبرئیل و ملائکه امری است که در قرآن کریم نیز صورت گرفته و از این جهت مشکلی برای رسول الله بودن جبرئیل در روایت وجود ندارد. البته عده­ای برای جمع بین این روایات چنین گفته‌­اند که املاء توسط شخص نبی مکرم اسلام (ص) بوده است، اما نه در زمان حیاتشان بلکه بعد از وفات ایشان و در نشئه آخرت. (۱۴)

مصحف فاطمه (س) از نشانه­‌های امامت

امام رضا (ع) این صحیفه را از نشانه‌­ها و علامت‌­های امامت برشمرده‌­اند: «لِلْإِمَامِ عَلَامَاتٌ ... وَ یَکُونُ عِنْدَهُ مُصْحَفُ فَاطِمَةَ (س)» (۱۵) ‏

از همین بیان استفاده می‌­شود که علوم مورد نیاز منصب امامت در این صحیفه و مصحف قرار گرفته است و همین امر نشان می‌­دهد علم الهی مورد نیاز امامت امت در اختیار حضرت صدیقه کبری (س) بوده و ایشان شرط علم امامت را دارا بوده‌­اند.

هم­چنین از کلام امام رضا (ع) معلوم می‌­شود این کتاب هم ­اکنون در اختیار وجود مقدس، ولی عصر امام زمان (عج) است، چنانچه که مرحوم آقا بزرگ تهرانی بدان تصریح کرده است. (۱۶)

محتویات مصحف فاطمه (س)

در روایتی که مرحوم طبری در دلائل الإمامة آورده است، ابوبصیر از امام صادق (ع) از محتویات مصحف فاطمه (س) سوال می‌­پرسد؛ امام (ع)  در پاسخ بیان مفصلی ایراد فرمودند (۱۷) که می­‌توان محور‌های این کلام امام صادق (ع)  را در دو بخش ذیل تقسیم­‌بندی کرد:

ـ حقایق کتب آسمانی و معارف ادیان گذشته.

ـ اخبار غیبی مربوط به گذشتگان و آیندگان.

* پی‌نوشت‌ها:

لسان العرب، ج‌۹، ص ۱۸۶، ماده­ی صحف
ر. ک: فاطمه زهرا h مظلومه تاریخ، ص ۳۰۴-۳۰۶
بصائر الدرجات، جزء ۷۵، ص ۱۸، باب ۱۴ فی الأئمة أنهم أعطوا الجفر و الجامعة و مصحف فاطمة، حدیث ۶‏
الکافی، ج‏۱، ص: ۲۴۰، کتاب الحجه، بَابٌ فِیهِ ذِکْرُ الصَّحِیفَةِ وَ الْجَفْرِ وَ الْجَامِعَةِ وَ مُصْحَفِ فَاطِمَةَ «فَجَعَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ یَکْتُبُ کُلَّ مَا سَمِعَ- حَتَّى أَثْبَتَ مِنْ ذَلِکَ مُصْحَفاً.»
بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، ج‏۱، ص ۱۵۲، باب ۱۴ باب فی الأئمة أنهم أعطوا الجفر و الجامعة و مصحف فاطمة، حدیث ۳.
همان، ص ۱۵۳، حدیث ۶؛ الکافی، ج‏۱، کتاب الحجة، بَابٌ فِیهِ ذِکْرُ الصَّحِیفَةِ وَ الْجَفْرِ وَ الْجَامِعَةِ وَ مُصْحَفِ فَاطِمَةَ h، ص ۲۴۱، حدیث ۵؛ همان، ابواب التاریخ، باب مولد الزهراء، ص ۴۵۸، حدیث ۱.
الکافی، ج‏۱، کتاب الحجة، بَابٌ فِیهِ ذِکْرُ الصَّحِیفَةِ وَ الْجَفْرِ وَ الْجَامِعَةِ وَ مُصْحَفِ فَاطِمَةَ، ص ۲۴۰، حدیث ۲.
بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد، ج‏۱، ص ۱۵۶، باب ۱۴ باب فی الأئمة أنهم أعطوا الجفر و الجامعة و مصحف فاطمة، حدیث ۱۴.
همان، ص ۱۵۸، حدیث ۱۹.
زمر/ ۴۲.
سجده / ۱۱.
بحار الأنوار، ج‏۲۶، ص ۴۶، باب ۱ جهات علومهم و ما عندهم من الکتب و أنه ینقر فی آذانهم و ینکت فی قلوبهم «ذکر المصنّف آنفا ان المراد برسول اللّه هو جبرئیل.»
حج / ۷۵.
ر. ک: مقامات حضرت فاطمه در کتاب و سنت، ص ۲۸.
من لا یحضره الفقیه، ج‏۴، ص ۴۱۸، بَابُ النَّوَادِرِ وَ هُوَ آخِرُ أَبْوَابِ الْکِتَاب‏، و من ألفاظ رسول الله الموجزة التی لم یسبق إلی‌ها ...، حدیث ۵۹۱۴.
الذریعةإلى‏تصانیف‏الشیعة، ج‏۲۱، ص ۱۲۶: «من ودائع الإمامة، عند مولانا و إمامنا صاحب الزمان».
دلائل الإمامة، ص ۱۰۵، خبر مصحف‌ها قَالَ: فِیهِ خَبَرُ مَا کَانَ، وَ خَبَرُ مَا یَکُونُ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ، وَ فِیهِ خَبَرُ سَمَاءٍ سَمَاءٍ، وَ عَدَدُ مَا فِی سَمَاءٍ سَمَاءٍ مِنَ الْمَلَائِکَةِ، وَ غَیْرُ ذَلِکَ، وَ عَدَدُ کُلِّ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ مُرْسَلًا وَ غَیْرَ مُرْسَلٍ، وَ أَسْمَاؤُهُمْ، وَ أَسْمَاءُ الَّذِینَ أُرْسِلُوا إِلَیْهِمْ، وَ أَسْمَاءُ مَنْ کَذَّبَ وَ مَنْ أَجَابَ مِنْهُمْ، وَ فِیهِ أَسْمَاءُ جَمِیعِ مَنْ خَلَقَ اللَّهُ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْکَافِرِینَ، مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ، وَ أَسْمَاءُ الْبُلْدَانِ، وَ صِفَةُ- کُلِّ بَلَدٍ فِی شَرْقِ الْأَرْضِ وَ غَرْبِهَا، وَ عَدَدُ مَا فِیهَا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ، وَ عَدَدُ مَا فِیهَا مِنَ الْکَافِرِینَ، وَ صِفَةُ کُلِّ مَنْ کَذَّبَ، وَ صِفَةُ الْقُرُونِ الْأُوَلى وَ قِصَصُهُمْ، وَ مَنْ وُلِّیَ مِنَ الطَّوَاغِیتِ وَ مُدَّةُ مُلْکِهِمْ وَ عَدَدُهُمْ، وَ فِیهِ أَسْمَاءُ الْأَئِمَّةِ وَ صِفَتُهُمْ، وَ مَا یَمْلِکُ وَاحِداً وَاحِداً، وَ فِیهِ صِفَةُ کَرَّاتِهِمْ، وَ فِیهِ صِفَةُ جَمِیعِ مَنْ تَرَدَّدَ فِی الْأَدْوَارِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ.
ر. ک: پایان­نامه محدثه بودن حضرت زهرا و آثار اعتقادی آن، ص ۱۹۵-۱۹۹.