زمینه‌های حقوقی حفظ حریم خصوصی کودکان در فضای مجازی

گروه فرهنگ و جامعه خبرگزاری علم و فناوری آنا ـ محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان: اکنون که عصر انقلاب تکنولوژی زندگی نسل بشر را تحت‌الشعاع خود قرار داده است، زندگی کودکان نیز دچار دگرگونی‌های بی‌سابقه‌ای شده و سرگرمی‌های دیجیتال نقش مهمی در آن یافته است، که نمی‌توان از آن چشم پوشید.

روشن است که محیط دیجیتال (اینترنت) امکانات فراوانى براى کاربرانش فراهم آورده است که دسترسى آزاد، سریع و آسان به اطلاعات و امکان به اشتراک‌گذارى داده‌ها ازجمله آنهاست. دختران به عوان کودک نیز بخشى از این کاربران هستند که به‌موجب سن کم و استفاده زیادشان از اینترنت آنان را «بومیان دیجیتال» نامیده‌اند. یکی از موضوعات بسیار مهم و مورد بحث در حوزه کودکان حفظ حریم خصوصی کودکان در فضای مجازی است که می‌بایست از جانب دولت‌ها و نهاد خانواده حمایت شود.

حریم خصوصی کودکان زمانی در معرض تهدید قرار می‌گیرد که اطلاعات شخصی آنان از طریق اینترنت به صورت خودکار یا از طریق نرم افزار‌های جاسوسی جمع آوری شود و یا خود به صورت داوطلبانه آن‌ها را در اختیار سایت‌ها یا افراد دیگر قرار دهند. این اطلاعات می‌تواند طیف متنوعی از داده‌های رایانه‌ای را شامل شود. انتشار این اطلاعات همچون انتشار عکس و فیلم خصوصی کودکان گاهی می‌تواند آن چنان تأثیرات مخربی بر روح و روان آن‌ها وارد آورد که جبران خسارات وارده ممکن نباشد.

در علم حقوق تعریف مورد واحدی در مورد حریم خصوصی افراد ارائه نشده است. با این حال می‌توان گفت: حق بر حریم خصوصی به طور کلی به معنی مصون ماندن اطلاعات شخصی افراد در برابر نهاد‌های دولتی و اشخاص دیگر است، در رویه قضایی حریم خصوصی دارای مصادیقی است از جمله: تصاویر، حساب بانکی، اعضای بدن، اعضای خانواده، مکاتبات و مراودات از طریق فضای مجازی و مخابراتی به وسیله تلفن همراه، اتاق فرد، نامه، پیام و ایمیل؛ بنابراین تجسس و تفحص در حریم شخصی و خانوادگی افراد ممنوع شده است. اعضای بدن فرد حریم خصوصی اوست و انتشار هرگونه عکس و تصویر اعضای بدن فرد ممنوع است، اما در مواردی خاص مانند تفتیش پلیس در موارد قانونی افراد مورد تفتیش و بازرسی قرار می‌گیرند، در غیر این صورت چنین اجازه‌ای به هیچ یک از مأموران دولتی داده نمی‌شود.

نامه‌ها و مکاتبات فرد نیز حـریم خصوصی است. درباره حق بر حریم خصوصی و حفظ آن در ماده‌ی ۱۶ کنوانسیون حقوق کودک چنین آمده است: ۱. در امور خصوصی، خانوادگی یا مکاتبات هیچ کودکی نمی‌توان دلخواه یا غیرقانونی دخالت کرد یا هتک حرمت نمود، ۲. کودک در برابر این‌گونه دخالت‌ها و یا هتک حرمت‌ها مورد حمایت قانون قرار دارد. با توجه به این ماده دو فرض متصور است: فرض اول، دخالت والدین به طور خودسرانه در امور شخصی کودکشان، که در این فرض در اکثر دولت‌ها قوانین نمی‌تواند تضمین کننده حمایت از حریم خصوصی کودکان در برابر والدین و دیگر اعضای خانواده او باشد، اما در فرض دوم، دخالت غیرقانونی و مغرضانه اشخاص دیگر (چه در فضای حقیقی چه در فضای مجازی) در امور خصوصی کودک می‌باشد که دولت می‌بایست در زمینه سازوکار‌های مناسب و فرهنگ سازی و آموزش به کودک و والدین، اقدام‌های لازم را انجام دهد.

بنای حریم خصوصی هر فرد تأمین آرامش، امنیت و حفظ کرامت اوست و در آیات قرآن نیز به حفظ حریم خصوصی هر فرد و نفی هتک آن تأکید شده است. در آیه‌ی ۳۰ سوره‌ بقره و آیه ۷۰ سوره اسراء، انسان را به عنوان اشرف مخلوقات تلقی کرده است که باید از حریم او حفاظت شود و تصرف در حدود شخصی و خصوصی او با کرامت، امنیت، آرامش، عزت و احترام او منافات دارد و خداوند آن را منع کرده است. تفسیر عمومی شماره ۲۵ کمیته حقوق کودک سازمان ملل متحد نیز طی مواد ٦٧ تا ۷۸ به بررسی اهمیت حفظ این حق برای کودکان به ویژه در تعامل با فضای مجازی پرداخته است.

طی این مواد کمیته تصریح کرده است که حق کودک بــر حفظ حریم شخصی خود حقی اساسی جهت حفظ کرامت و حیثیت و آزادی او است که نه تنها نباید توسط تجار و دیگر عاملان تولید محتوا در فضای مجازی سلب شود بلکه دولت‌ها و خانواده‌ها نیز بدون کسب رضایت کودک و مگر در شرایط بسیار ضروری حق مداخله و نقض این حق کودک را به واسطه انجام فعالیت‌هایی نظیر بررسی اطلاعات آنان و دیگر داده‌ها ندارند. به همین ترتیب عاملان تولید محتوا و خدمات در فضای مجازی نیز نباید اقدام به نقض این حق کودک به واسطه پردازش پنهانی اطلاعات آنان کنند.

پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم) در مورد تجسس در نامه و مکاتبات می‌فرمایند: هرکس بدون اجازه در نامه برادر دینی خود بنگرد همانند آن است که در آتش نگریسته است. همچنین در خصوص استراق سمع و شنود مکالمات دیگران بدون رضایت آن‌ها که به عنوان مصداق بارزی از تعدی در حریم خصوصی است، می‌فرمایند: در صورت استراق سمع بدون رضایت فرد در آخرت (قیامت) در دو گوش فرد سرب ریخته می‌شود. در قانون جرایم رایانه‌ای مصوب ۱۳۸۸ نیز دسترسی غیرمجاز و شنود غیرمجاز افراد در فضای مجازی را در ماده‌ی ۱ مورد توجه قرار داده و برای اخلال گران در اطلاعات یا محتوای شنیداری مجازات در نظر گرفته شده است.

ماده ۳۵ قانون تجارت الکترونیک در خصوص حفظ و رعایت اطلاعات اشخاص نیز این گونه بیان داشته است که: اطلاعات اعلامی و تأییدیه اطلاعات اعلامی به مصرف کننده باید در واسطی با دوام، روشن و صریح بوده و در زمان مناسب و با وسایل مناسب ارتباطی در مدت معین و براساس لزوم حسن نیت در معاملات و از جمله ضرورت رعایت افراد ناتوان و کودکان ارائه شود. کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت در ماده‌ی ١٦ حمایت از معلولان در برابر خشونت و سوءاستفاده را مورد تأکید قرار داده است که بیانگر اقدامات حمایت محور از کودکان معلول در فضای مجازی در برابر هرگونه خشونت از جمله بهره‌گیری و سوءاستفاده جنسی برخط از آن‌ها می‌باشد.

اشاعه فحشا نیز مصداق هتک حریم خصوصی است و بنا به فرمایش پیامبر اکرم(ص) : هرکس به اشاعه فحشا بپردازد نظیر این است که خود مسبب انجام آن بوده است. اما عده‌ای از افراد به انگیزه‌های مختلف از جمله: سودجویی و اخاذی از افراد و یا انتقام، اقدام به انتشار عکس‌های خصوصی افراد در فضای مجازی می‌کنند که با کرامت و عزت انسانی در تعارض است. در قرآن کریم آیه‌ی ۱۹ سوره مبارکه نور افشای عمدی یا غیرعمدی اسرار دیگران را امری مذموم و غیراخلاقی دانسته است و در اصل ۲۵ قانون اساسی و ماده ۲ قانون جرایم رایانه‌ای، مقرراتی برای حمایت و حفاظت از حریم خصوصی افراد در نظر گرفته است که نشانگر اهمیت حفاظت از اطلاعات اشخاص می‌باشد.

ماده‌ ١٦ و ١٧ قانون جرائم رایانه‌ای هتک حیثیت افراد را در بستر فضای مجازی جرم انگاری نموده است. در ماده ١٦ کنوانسیون حقوق کودک در خصوص منع تعرض به حدود شخصی و خصوصی کودک چه عمداً و چه سهواً و برخورداری کودک از حمایت قانون در صورت سوءاستفاده از حریم شخصی او تأکید شده است. صیانت از مصالح عالیه‌ی کودکان، مهمترین مبنای حقوق کودک و ابدیت‌بخشیدن به حقِ دارا بودن از حق برای کودکان از مهمترین اهدافِ خاص نظام حقوق بین‌الملل کودکان در عصر انقلاب تکنولوژی است. در نتیجه می‌توان گفت؛ توجه به تکالیف دولت‌ها در حمایت و صیانت از حقوق دختران به عنوان کودک در سطح بین‌المللی و داخلی ضروری است.