وقتی تحقیقات و بهره‌برداری صحیح از گیاهان ضروری می‌شود
تولید دانش‌بنیان پایه‌های کشت‌بافتی گل محمدی و درختان میوه
یک شرکت دانش‌بنیان موفق به اخذ مجوز تولید پایه‌های کشت‌بافتی گل محمدی و درختان میوه هسته‌دار و دانه‌دار شد که بخشی در آستانه تولید انبوه و عقد قرارداد تجاری است.
گروه استان‌های خبرگزاری آنا؛ با تأکید بر تولید محصولات دانش‌بنیان در دانشگاه‌ها، تلاش در این مسیر در دستور کار دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه قرار گرفت و یکی از حوزه‌های فعال در این زمینه، حوزه زیست فناوری کشاورزی، گیاهان دارویی و محیط زیست بوده است.
با همکاری هفت نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه در قالب شرکت دانش‌بنیان، شاهد تولیدات مختلفی هستیم که این تولیدات در آستانه ورود به فاز تجاری نیمه صنعتی و بازاریابی شده قرار دارند. شیما علایی، علی مهراس مهرابی، قباد سلیمی، مرتضی کهراریان، مهدی روزرخ، لیا شوشتری و علیرضا اطمینان از اعضای هیئت علمی واحد کرمانشاه و مؤسسان و سهامداران این شرکت هستند. حوزه تخصصی فعالیت این شرکت زیست فناوری کشاورزی، گیاهان دارویی و محیط زیست است و وضعیت فعلی بهره‌برداری آن در آستانه ورود به فاز تجاری، نیمه صنعتی و بازاریابی است.
خبرنگار خبرگزاری آنا در راستای رسالت خبری این رسانه به عنوان دیده‌بان پیشرفت علم، فناوری و نوآوری با شیما علایی مدیرعامل شرکت دانش‌بنیان «برگاب» به گفت‌وگو نشسته و جزئیاتی از فعالیت‌ها و مأموریت‌های این شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه زیست فناوری کشاورزی، گیاهان دارویی و محیط زیست را جویا شده است که در ادامه می‌خوانیم.
آنا: شرکت دانش‌بنیان متبوع خود و زمینه فعالیت آن را تشریح کنید.
علایی: کاشت نهال‌های کشت‌بافتی در مقایسه با سایر روش‌های تکثیر مانند پاجوش و قلمه اقتصادی‌تر است، کشت گل محمدی به روش پاجوش با توجه به کم‌آبی مناسب نیست؛ زیرا برای کاشت اولیه نیاز به آبیاری بسیار دارد و در عین حال از ناگیرایی قابل توجهی برخوردار است، در روش پاجوش گل‌ها از فنوتیپ و ژنوتیپ یکسان برخوردار نبوده و در صورت انتقال به شهر یا استان‌های دیگر ممکن است باعث انتقال آلودگی خاک شوند، در حالی که در روش کشت‌بافت، ارقام و ژنوتیپ‌های برتر و مقاوم به خشکی و شوری و مقاوم به آفات و بیماری‌ها قابل شناسایی و تکثیر خواهد بود.
استفاده از روش‌های مولکولی در شناسایی تغییرات ژنتیکی روی داده در شرایط کشت‌بافت می‌تواند بسیار کارآمد و مفید باشد.
نبود محدودیت در تولید، تولید گیاه یکنواخت و عاری از عوامل آلوده‌کننده از دیگر مزایای تولید به روش کشت‌بافت محسوب می‌شود.
با توجه به ظرفیت‌های دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه و استان در بخش کشاورزی و با پیشنهاد و درخواست هیئت امنای دانشگاه در استان کرمانشاه مبنی بر ورود همکاران عضو هیئت علمی گروه‌های کشاورزی به حیطه فعالیت‌های دانش‌بنیان در راستای افزایش ثروت از راه علم، پایه ابتدایی شرکت از سال ۹۵ با فعالیت داوطلبانه ۷ نفر از همکاران عضو هیئت علمی گروه زراعت و اصلاح نباتات واحد کرمانشاه در زمینه زیست فناوری و کشت‌بافت گل محمدی گذاشته شد که تاکنون ادامه دارد.
** اخذ درجه دانش‌بنیان نوپا نوع یک
آنا: تاکنون چه موفقیت‌هایی حاصل شده و سهم دانشگاه از شرکت چگونه بوده است؟
علایی: شرکت در ازای سهامداری ۳۳ درصدی دانشگاه آزاد واحد کرمانشاه از امکانات آزمایشگاه کشت‌بافت، اتاق رشد و گلخانه دانشگاه که البته خود اعضای شرکت در تجهیز آن نقش اساسی داشته‌اند، بهره‌برداری میکند.
نتیجه فعالیت‌های تحقیق و توسعه اعضای شرکت، بهینه کردن پروتکل (دستورالعمل) کشت‌بافت گل محمدی از اکوتیپ‌های محلی استان است که در ادامه منجر به اخذ درجه دانش‌بنیان نوپا نوع یک از کارگروه ارزیابی و تشخیص صلاحیت شرکت‌ها و مؤسسات دانش‌بنیان معاونت علمی ریاست جمهوری در سال ۹۷ شد که تاکنون ادامه دارد.
در کنار آن با توجه به موفقیت آمیزبودن پروژه حاضر و بازدید‌های فنی صورت گرفته توسط کارشناسان و ناظران وزارت جهاد کشاورزی، شرکت موفق به اخذ مجوز تولید پایه‌های کشت‌بافتی گل محمدی از مؤسسه ثبت و گواهی بذر و نهال وزارت جهاد کشاورزی و اخذ ۲ مجوز دیگر در زمینه تولید پایه‌های کشت‌بافتی درختان میوه هسته‌دار و دانه‌دار شد که می‌تواند در آینده منجر به تنوع محصولات تولیدی این شرکت شود. با توجه به این موارد، پایه‌های کشت‌بافتی گل محمدی در آستانه تولید انبوه و عقد قرارداد تجاری است.
آنا: استقبالی از محصولات شرکت شده است؟
علایی: در مورد بازار محصولات شرکت، تقاضای پایه‌های کشت‌بافتی گیاهی به‌خصوص گیاهان دارویی از رشد خوبی در کشور برخوردار است، چنانچه بنابر سیاست‌های اعلامی تشویقی وزارت جهاد کشاورزی در راستای گسترش مزارع و باغات پاک و عاری از آلودگی‌های پاتوژنی در کشور، یارانه ۲۰ تا ۳۰ درصدی به خرید اینگونه پایه‌ها تعلق می‌گیرد.
از طرف دیگر و با توجه به قطعی بودن تداوم شرایط کم آبی در کشور، سطح زیر کشت گیاهان دارویی استراتژیک و مقاوم به خشکی ازجمله گل محمدی در حال افزایش تا دو برابری (از جمله در استان کرمانشاه) است که اهمیت نیاز به پایه‌های کشت‌بافتی مقاوم به خشکی و عاری از آلودگی را بیش از پیش نمایان میکند.
** لزوم تحقیقات همه‌جانبه و بهره‌برداری صحیح از گیاهان
آنا: فرآورده‌های گیاهی تأثیری در بهبود وضع اقتصاد داخلی و افزایش صادرات غیرنفتی دارند؟
علایی: جهان امروز، جهان تولید، صادرات، ارزش افزوده و جهان برترین‌های اقتصادی است، حتی سیاست را توانمندان اقتصادی رقم می‌زنند و متکی بودن اقتصاد ایران به درآمدهای نفتی و تأثیرپذیری درآمد‌ها از مسائل سیاسی و اقتصادی، سبب آسیب‌پذیری اقتصاد کشور شده است، با این تذکر که در کشور ما، نفت، یکی از مواهب بی‌دریغ الهی است که از آن بهره‌مند هستیم؛ البته فقط ثروت ملی محسوب نمی‌شود که در تمام محاسبات اقتصادی، مناسبات سیاسی، تنوع اقلیم و آب و هوا تأثیرگذار باشد.
یکی از راه‌های مقابله با چالش تک‌اقتصادی نفت، توسعه تولیداتی است که علاوه بر بهبود وضع اقتصاد داخلی، سبب افزایش صادرات غیرنفتی شوند. در کنار سایر تولیداتی که چنین رویکرد اقتصادی دارند، محصولات جنگلی، مرتعی و گیاهان دارویی می‌توانند علاوه بر تحقق این مهم، تأثیر بسزایی در ارتقای سطح بهداشت، سلامت و رفاه کشور داشته باشند و با روی آوردن دنیا به استفاده از فرآورده‌های گیاهی چه در صنعت داروسازی و چه در صنایع غذایی و آرایشی بهداشتی و با توجه به تنوع آب و هوایی کشور که سبب تنوع و غنای گیاهان دارویی در سراسر ایران شده، لزوم تحقیقات همه‌جانبه و بهره‌برداری صحیح از این گیاهان برای ما که با داشتن شخصیت‌هایی مانند ابوعلی‌سینا از پیشگامان این علم بوده‌ایم، بسیار ضروری است.
کاربرد‌های فراوان اسانس با ارزش گیاهان دارویی از جمله گل محمدی، از یک سو و سازگاری آن به دامنه وسیعی از شرایط اقلیمی از سوی دیگر، باعث شده تا روند کشت و کار این گونه گیاهی ارزشمند در جهان به طور پیوسته در حال افزایش باشد و به همین واسطه، منجر به رشد تقاضا برای نهال‌های این گیاه دارویی و صنعتی به منظور توسعه کشت و کار آن شود.
آنا: درباره تکنیک کشت‌بافت و تکثیر درون‌شیشه‌ای و مزایا و ظرفیت‌های گیاهان کشت‌بافتی توضیح دهید.
علایی: علاوه بر روش‌های متداول تکثیر گیاهان، روش‌های تکثیر درون شیشه‌ای نیز وجود دارد که اکنون تقریبا در همه گونه‌های گیاهی قابل استفاده است، تکنیک کشت‌بافت و تکثیر درون شیشه‌ای مزایا و ظرفیت‌های زیادی در مقایسه با روش‌های کلاسیک تکثیر رویشی گیاهان داراست که مهم‌ترین آنها، تکثیر گیاهان یکنواخت و عاری از پاتوژن در یک زمان کوتاه و در مقیاس بسیار وسیع است.
استفاده باغداران از گیاهچه‌های استاندارد و پرمحصول کشت‌بافتی علاوه بر افزایش تولید، ارتقای کیفیت اسانس را به همراه دارد.
با وجود گذشت حدود نیم قرن از انجام تحقیقات مختلف در زمینه کشت‌بافت گیاهی، هنوز جنبه‌های ناشناخته زیادی در این حوزه وجود دارند، مسیر برنامه‌ریزی مجدد ریزنمونه‌ها برای انجام فعالیت‌های زیستی در گیاهان کامل باززا شده با مجموعه‌ای از فرایند‌های پیچیده مرتبط است که می‌تواند منجر به پاره‌ای از تغییرات مورفولوژیکی، فیزیولوژیکی، بیوشیمیایی، ژنتیکی و اپی ژنتیکی در آنها شود.
از آنجاکه در ریزازدیادی هدف، تکثیر یک ژنوتیپ ایده‌آل بر اساس اهداف تجاری در مقیاس بزرگ است، باید سعی شود که گیاهان حاصله کاملاً شبیه به پایه مادری منتخب باشند. به همین دلیل یکی از دغدغه‌های محققان در این زمینه آن است که با بهینه‌سازی ترکیب محیط‌های کشت و تنظیم غلظت تنظیم کننده‌های رشد و شرایط کشت‌بافت و تعداد واکشت‌ها از بروز تغییرات ژنتیکی احتمالی جلوگیری شود. از این رو بررسی یکنواختی ژنتیکی گیاهان حاصل از کشت‌بافت دارای اهمیت است. استفاده از روش‌های مولکولی در شناسایی تغییرات ژنتیکی روی داده در شرایط کشت‌بافت می‌تواند بسیار کارآمد و مفید باشد.
استفاده نکردن از نهال‌های استاندارد از مهم‌ترین عوامل کاهش تولید گیاهان ازجمله گل محمدی در کشور است و استفاده باغداران از گیاهچه‌های استاندارد و پرمحصول کشت‌بافتی علاوه بر افزایش تولید، ارتقای کیفیت اسانس را نیز به همراه دارد.
در گیاهچه‌های کشت‌بافتی، گیاهانی با خصوصیات و کیفیت برتر تجاری تولید می‌شود و اسانس‌های برتر به دست می‌آید، علاوه بر این، گیاهچه‌های کشت‌بافتی گل محمدی به آب بسیار کمی نیاز دارد در حالی که در روش سنتی تکثیر پاجوش از روش غرقابی برای آبیاری استفاده می‌شود، گیاهچه‌های کشت‌بافتی در شرایط دیم در اراضی شیب‌دار نیز قابل کشت است.
از مزایای کشت‌بافت برای ازدیاد گل محمدی می‌توان دستیابی به تعداد زیادی گیاه که از نظر ژنتیکی با یکدیگر همسان هستند، تولید گیاهان فاقد بیماری، نرخ تکثیر که در این روش بسیار بالاست و سرعت رشد و استقرار بالای گیاه بالاتر را ذکر کرد.
پایه‌های کشت‌بافتی گل محمدی با چالش‌های تولید ازجمله نرخ تکثیر و میزان تلفات، یکنواختی ژنتیکی و آسیب‌پذیری ژنتیکی در برابر اپیدمی بیماری‌های قارچی، پایداری ژنتیکی نمونه‌ها در محیط کشت‌بافت و جلوگیری از وقوع تغییرات ناخواسته ژنتیکی و کنترل فرایند گلدهی نیز مواجه است.
گل محمدی به دامنه وسیعی از شرایط اقلیمی سازگار بوده و جزء گیاهان کم‌توقع طبقه‌بندی می‌شود که با توجه به این ویژگی و با درنظرگرفتن اقلیم خشک و نیمه خشک کشور می‌تواند از ظرفیت مناسبی برای توسعه فضای سبز برخوردار باشد، رشد رویشی نهال‌های کشت‌بافتی گل محمدی چهار برابر سایر روش‌های تکثیر است، علاوه بر اینکه نهال‌های تولیدشده به این روش سالم‌سازی شده، فاقد آلودگی و از ژنوتیپ‌های برتر و یکسان برخوردارند.
گفتگو از مهران هوشیار
انتهای پیام/
با استفاده مجدد از زبالههای زیستی:
