پرورش شیلات ایران در تنگنای مدیریت

توسعه دریامحور و اقتصاد دریا که درمدت اخیر بیش از پیش مورد توجه قرار گرفته، موضوعی بسیار کلی است و باید تصویر روشنی از آن ترسیم گردد. تعریف اقتصاد دریامحور که در ادبیات جهانی باعنوان اقتصاد آبی یا Blue Economy ازآن یاد می‌شود، استفاده پایدار از ظرفیت منابع و گستره های آبی اعم از اقیانوس‌ها، دریاها، دریاچه ها و جزایر برای رشد اقتصادی، بهبود وضعیت معیشت، ایجاد اشتغال و درنهایت افزایش تولید ناخالص داخلی تعریف می گردد. بنابراین، حوزه اقتصاد دریا فراتر از مواردی از قبیل شیلات و گردشگری دریایی است و مستلزم ظهور و حمایت از صنایع مرتبط با آب و دریا و ازجمله حمل ونقل دریایی، گردشگری دریایی، انرژی های تجدیدپذیر، آبزی‌پروری و شیلات، بیوتکنولوژی دریایی، زیست هواشناسی و معدن‌کاری دریایی است.

تولید آبزیان از دو منبع «صید» و «آبزی‌پروری» تأمین می‌شود که در هفت دهه اخیر به‌صورت مستمر افزایش داشته و از حدود 20 میلیون تن در اوایل دهه 1950 میلادی، به مرز 170 میلیون تن در سال 2015 رسیده است. تولید آبزیان برای مصرف انسانی در هفت دهه اخیر، به‌طور متوسط بانرخ 3.2 درصد رو به افزایش بوده که نسبت به نرخ افزایش جمعیت جهانی رقمی دو برابری است؛ به‌این‌ترتیب مشخص است که سرانه مصرف آبزیان در میان مردم دنیا افزایش داشته است. نکته قابل توجه دیگر اینکه بین 10 تا 13 درصد از کل تولید آبزیان جهان برای مصارف غیرخوراکی انجام می‌شود.

در هفت دهه اخیر، نرخ افزایش مصارف انسانی آبزیان سالانه 3.2 درصد بوده و در کنار آن نرخ افزایش جمعیت جهان حدود 1.6 درصد ثبت شده است؛ این روند نشان‌گر افزایش سرانه مصرف آبزیان در میان مردم دنیاست. برهمین‌اساس مصرف سرانه جهانی که در سال‌های ابتدایی دهه 1950 حدود 6 کیلوگرم بود، در سال 2015 به 20 کیلوگرم ارتقاء پیدا کرده و همچنان سال‌به‌سال در حال افزایش است. ضمن اینکه آمارهای رسمی نشان می‌دهد تنها در پنج ساله 2009 تا 2014، سرانه مصرف 10 درصد افزایش داشته است. درحالیکه مصرف سرانه آبزیان در کشورهای صنعتی، آسیا، اروپا، اقیانوسیه به ترتیب 26.8؛ 23؛ 22.2؛ 24.8 است، بر اساس آمارنامه سال 1394 شیلات نرخ سرانه مصرف آبزیان در ایران تنها 9.2 کیلوگرم یعنی کمتر از نصف مصرف سرانه دنیا و حتی کمتر از کشورهای افریقایی (9.8) و کشورهای امریکای لاتین (9.4) است و فقط از کشورهای فقیر و کم‌برخوردار بالاتر است.

شیلات ایران رو به فراموشی است!

صنعت شیلات ایران به‌رغم ظرفیت‌های بالای آن به‌لحاظ تاثیرپذیری از ضعف‌های اقتصاد کلان کشور با تنگناهایی روبه‌رو است، ازجمله این ضعف‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱) خرد بودن اقتصاد و کوچک بودن واحدهای تولیدی و تجاری

۲) نداشتن استراتژی‌های بلندمدت

 ۳) فقدان حکمرانی منسجم مطلوب و پراکندگی، از هم گسیختگی و تعدد مراکز تصمیم‌گیری

 ۴) عدم شفافیت اطلاعات و آمار و فقدان نظام آماری قابل اتکا

۵) نبود صندوق سرمایه‌گذاری و ساختار بنیادین تامین مالی (به میزان کافی با نرخ مطلوب در زمان مناسب)

 ۶) نداشتن انسجام و وحدت در بخش خصوصی و عدم تمایل به‌ کار جمعی برای برندسازی و حضور یکپارچه در بازارهای جهانی

این‌درحالی است که زیربخش شیلات ایران جوان‌تر از سایر فعالیت‌های بخش‌کشاورزی است، بنابراین زمینه افزایش اشتغال، توسعه تولید و تامین غذای سالم و نیز کسب درآمد صادراتی با ظرفیت بالایی وجود دارد. مهم‌ترین این ظرفیت‌ها عبارتند از:

 ۱) تقاضای رو به افزایش برای مصرف آبزیان داخل در کشور و تقاضای بازارهای صادراتی

 ۲) بهره‌گیری از دانش روز دنیا

 ۳) وجود نیروی انسانی متخصص

 ۴) وجود عرصه‌های ارزشمند برای آبزی‌پروری و گسترش پرورش ماهی و میگو

 ۵) ظرفیت‌های مناسب توسعه تولید ماهی خاویاری و پرورش ماهی در قفس

 ۶) امکان بهره‌گیری از منابع آبی باغات و مزارع کشاورزی برای آبزی‌پروری، امکان استفاده ازمنابع آبی پشت سدها و تقویت گله‌داری آبی در دریاچه‌های طبیعی و مصنوعی.

 ۷) ظرفیت بیکران بهره‌گیری از آب شور دریا فعالیتی است که نه‌تنها محدودیتی ندارد، بلکه علاوه بر فراهم‌‌سازی افزایش تولید آبزیان، درآمد برای ساحل‌نشینان، اشتغال برای ساحل‌نشینان و زمینه‌ساز عمران مناطق جنوب وشمال کشور شده و منابع آبزی دریایی را که با فشار بی رویه‌ای روبه‌رو است رها می‌سازد.

 این فعالیت‌ها به‌دلیل عدم نیاز به آب شیرین در شرایط بحران آبی کشور حائز توجه است. کارآیی زیرساخت‌های ایجاد شده و دانش و توان تکنولوژیک موجود و به‌خصوص تجهیز واحدهای فرآوری کشور و اخذ گواهی‌های معتبر بین‌المللی خصوصا کد EC جهت صادرات به اتحادیه اروپا، روسیه و کشورهای جنوب شرق آسیا زمینه افزایش تولید و صادرات آبزیان را فراهم کرده است.

ظرفیت پرورش آبزیان در قفس

در ایران برااساس آخرین آمار اعلام شده تا پایان سال ۱۳۹۸میزان تولیدات آبزی پروری ۵۲۶ هزار تُن معادل ۴۱ درصد و ۷۵۹ هزار تُن معادل ۵۹ درصد از طریق صید و صیادی از مجموع کل یک میلیون و ۲۸۵هزار تُن انواع ماهی، میگو و سایر آبزیان در کل کشور به‌ویژه در استان‌های ساحلی بوده است. در مقوله توسعه آبزی‌پروری در ایران، دولت در دهه‌های اخیر زیرساخت‌های مناسبی در سراسر کشور به منظور افزایش تولیدات آبزی‌پروری به بهره‌برداری رسانده است. البته باتوجه به نیاز روزافزون مصرف کافی نیست و به حمایت بیشتر دولت در این راستا نسبت به گذشته نیاز دارد. سازمان شیلات ایران همگام و همسو با راهبرد اهداف و الزامات منشور بین‌المللی ماهیگیری مسئولانه سازمان FAO، یک سازمان کاملا تخصصی و پیشران توسعه آبزی پروری و حفظ و نگهداری زیر‌ساخت‌ها، احداث، نظارت و واگذاری بنادر صیادی در کشور است.

این سازمان اعمال رفتار قانونی در برابر تجارت غیر‌قانونی (صید غیر‌مجاز) توسط یگان حفاظت از منابع آبزی با حمایت و پشتیبانی قوه قضاییه را در اختیار دارد و طبق قانون تأسیس آن سازمان  و آیین نامه‌های اجرایی که دارد باید مورد حمایت دولت‌مردان، برنامه‌ریزان و آحاد مردم ایران برای نیل به اهداف کمی و کیفی ثروت ملی در حوزۀ شیلات باشد. به‌همین‌علت در پروژۀ ملی پرورش ماهی در قفس و محیط‌های محصور در آب‌های ساحلی ایران حمایت‌های ویژه‌ای برای ایجاد امور زیربنایی پروژه مورد انتظار است.

بر‌اساس مطالعات کارشناسی و فنی در دریاچه خزر، خلیج فارس و دریای عمان ظرفیت تولید یک میلیون تُن آبزیان به روش پرورش در قفس و آبزی پروری دریایی و سواحل در کشور ایران پیش‌بینی شده است. لازم به یاد‌آوری است موافقت‌نامه‌ای در سال ۱۳۹۷ بین وزیر جهاد کشاورزی و رؤسای سازمان‌های شیلات ایران و محیط زیست درخصوص همکاری برای تولید یک میلیون تُن پرورش ماهی در قفس منعقد شده است که در آن تأمین، تخصیص بودجۀ سالیانه و اعتبارات بهینه مورد نیاز سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی پیش‌بینی شده است.

براساس مفاد این توافقنامه اعطای تسهیلات ریالی و ارزی بانکی ویژۀ این پروژۀ اقتصاد مقاومتی به سرمایه‌گذاران پرورش ماهی در قفس و تأمین نیروی انسانی متخصص مشخص شده است. حمایت از چارت تشکیلاتی قانونی و مصوب از جانب سازمان امور استخدامی کشور به ویژه یگان حفاظت از منابع آبزی شیلات ایران در باب تأمین نیرو، تجهیزات، نوسازی و بازسازی ناوگان و شناور‌های عملیاتی یگان حفاظت از منابع آبزی در ۵۸۰۰ کیلومتر پهنۀ آبی ساحلی در شمال و جنوب کشور که قفس‌های دریایی در این گستره جانمایی و احداث شده و می‌شود مورد انتظار همگان است.

در راستای ارتقای متوسط سرانه مصرف آبزیان و همسویی و ارج نهادن به افزایش تولیدات آبزی وهمگامی با راهبرد و سیاست‌های اجرایی ماهیگیری مسؤلانه در کشور نیاز است تلاش برای عرضۀ بهداشتی و سالم محصولات آبزی با بسته‌بندی مناسب، حمل و نقل آبزیان توسط کامیونت‌های یخچال‌دار با مجوز سازمان دامپزشکی کشور، همکاری وزارت بهداشت، سازمان صدا وسیما و میادین عرضۀ محصولات کشاورزی شهرداری‌ها در دستور کار قرار گیرد. در این زمینه تعاونی‌های شهری و روستایی، رسانه‌ها، تبلیغات در نهادینه‌سازی الزام به مصرف محصولات آبزی به‌عنوان غذای سلامتی مؤثر خواهند بود. اگر در بیمارستان ها، دانشگاه‌ها، مدارس، مراکز آموزشی نظامی، مراکز نگهداری از سالمندان و... مصرف آبزیان گسترش یابد  به یقین گامی ارزنده در راستای سلامتی جامعه برداشته شده است. فراموش نکنیم آب، بخیل نیست، سخاوتمند است و سهم همگان از آبزیان محفوظ است.