در گفت‌وگو با آنا مطرح شد؛
نماز جمعه؛ نمایش قدرت سیاسی اسلام | چرا منافقان نماز جمعه را خطرناک می‌دانند؟
دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث گفت: نماز جمعه وحدت و یکپارچگی مسلمانان را تقویت و تبلیغات سوء و زهرآگین منافقان را خنثی کرده و نمایش قدرت سیاسی اسلام است و به دلیل ویژگی موج‌آفرینی، ایمان و توحید را تقویت می‌کند.
به گزارش خبرنگار گروه استان‌های خبرگزاری آنا، نخستین جمعه رمضان المبارک مصادف با پنجمین روز از مرداد ۱۳۵۸ بنیان‌گذار نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی(ره) در حکمی تاریخی به ابوذر زمان آیت‌الله طالقانی مبنی بر اقامه نماز جمعه روحی دیگر در کالبد این حکومت الهی دمید و نماز جمعه به مرکز بسیج مردمی، پایگاه اقتدار نظام اسلامی و یک رسانه قدرتمند دینی تبدیل شد.
خبرنگار آنا به همین مناسبت با جواد دهقانی‌آرانی دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث و از فعالان نماز جمعه کاشان و آران و بیدگل به گفت‌وگو نشسته است که در ادامه خواهیم خواند.
سال گذشته از کتاب «نماز جمعه تجلی ذکر الله» و «نماز جمعه در آیینه شریعت» دهقانی‌آرانی توسط انتشارات موجک و مجلس افروز رونمایی شد که مورد اقبال دانش‌پژوهان و به‌ویژه فعالان امر اقامه نماز جمعه قرار گرفت.
این کتاب که با رویکردی نو به‌ویژه به نقش وحدت‌آفرینی و رسانه‌ای بودن نماز جمعه می‌پردازد برای مطالعه توصیه می‌شود. قرار است مسابقه‌ای در سطح ملی از این کتاب با همکاری دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان و ستادهای برگزاری نماز جمعه شهرستان‌های کاشان و آران و بیدگل، دلیجان و... دانشگاه‌های دیگر برگزار شود.
گفت‌وگوی آنا با جواد دهقانی‌آرانی دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث را پی‌می‌گیریم.
آنا: به‌عنوان نخستین سؤال نظر خود را درباره جایگاه نماز جمعه در جامعه اسلامی بیان کنید.
دهقانی‌آرانی: نماز جمعه یکی از مهم‌ترین و باشکوه‌ترین فریضه‌های عبادی سیاسی اسلام بوده که از ابعاد گوناگون فرهنگی، سیاسی، اطلاع‌رسانی و ... برخوردار است. نماز جمعه از همان ابتدای تشکیل جامعه نبوی در مدینه تشریع و توسط پیامبر گرامی اسلام «صلی‌الله علیه و آله» اقامه شد. نزول سوره‌ای خاص در قرآن کریم به نام سوره جمعه که به بیان اهمیت نماز باشکوه جمعه می‌پردازد، جایگاه ارزشمند این فریضه الهی را در جامعه اسلامی می‌رساند. این سوره، مسلمین را به بیانی آشکار وادار می‌کند به اینکه به نماز جمعه اهتمام بورزند و آنچه در به پا داشتن آن لازم است، فراهم کنند؛ زیرا نماز جمعه از شعایر معظم خداست که تعظیم و اهتمام به امر آن، هم دنیای مردم را اصلاح می‌کند و هم آخرتشان را.
احیای واقعی نماز جمعه در ایران یکی از دستاوردهای عظیم انقلاب کبیر اسلامی ایران است و آن را مانند بسیاری از برکات، مدیون حضرت امام(ره) هستیم. حضرت امام(ره) در کتاب «کشف‌الاسرار» که در نخستین سال‌های سلطنت محمدرضا شاه انتشار یافت، اشاره کوتاهی به مسئله نماز جمعه کردند؛ اما در کتاب «تحریرالوسیله» که در زمان تبعید به ترکیه تألیف فرمودند به‌طور مشروح پیرامون آن مسائلی را ذکر کردند.
البته بعضی از مسائل مربوط به نماز جمعه که در این کتاب آمده در اکثر کتب فقه شیعه و حتی غیر شیعه به چشم می‌خورد؛ مانند مسائل مربوط به محل برگزاری نماز، تعداد شرکت‌کنندگان و… اما یکی از مسائل مربوط به نماز جمعه در کتاب تحریرالوسیله حضرت امام(ره) مسئله‌ای است که به آن دوران کاملاً تازگی داشت، ایشان در آنجا فرموده‌اند: “و بالجمله جمعه خطبتاها من المواقف العظیمه للمسلمین کسائر المواقف العظیمه مثل الحج و المواقف آلتی فیه العقیدین و غیرها و مع الاسف اغفل المسلمون علی الوظایف المهمه السیاسه فی هذا و فی غیرها من المواقف السیاسه دین الاسلامیه فالاسلام دین السیاسه بشوونها یظهر لمن له ادنی تدبر فی الاحکام الحکومیه و السیاسه و الاجتماعیه و الاقتصادیه فمن توهم عن الدین منفک عن السیاسه فهو جاهل لم یعرف الاسلام ولا سیاسه. ”
حضرت امام(ره) می‌فرمایند: نماز جمعه از اهمیت سیاسی فوق‌العاده‌ای برخوردار است و تأکید می‌کنند که اسلام، دین سیاست بوده و هر کس خیال کند که اسلام منفک از سیاست است، جاهل بوده و از اسلام و سیاست اطلاع ندارد. این بیان واضح و قاطع حضرت امام(ره) از چند نظر دارای اهمیت بوده و در احیای نماز جمعه به‌عنوان تجلی ترکیب اسلام و سیاست نقش فوق‌العاده مهمی داشته است.
آنا: سابقه نماز جمعه در ایران به انقلاب اسلامی محدود می‌شود؟
دهقانی‌آرانی: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در بعضی از شهرهای ایران ازجمله قم و اصفهان از طرف روحانیت انقلابی و مردم، نماز جمعه اقامه و مسائل روز، خیانت و وابستگی رژیم منفور سلطنتی، جنایات آمریکا و صهیونیسم مطرح می‌شد؛ اما برگزاری رسمی نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در نخستین تابستان آغاز شد و مرحوم آیت‌الله طالقانی(ره) در این امر نقش مؤثری داشت و برخی از علما در تماس با حضرت امام(ره) پیشنهاد کردند که برای تعیین امام جمعه در اکثر شهرهای ایران اقدام کنند که حضرت امام(ره) نیز به‌عنوان رهبر جمهوری اسلامی و ولی امر مسلمین، امام جمعه اکثر شهرهای مهم ایران را تعیین کردند.
در کنگره جهانی ائمه جمعه و جماعات که شرکت‌کنندگان آن از طرف حضرت امام(ره) پذیرفته شده بودند، ایشان در بیاناتی گهربار فرمودند که: «نماز جمعه یکی از بزرگ‌ترین پدیده‌های اسلامی و یکی از مهم‌ترین ره‌آوردهای انقلاب اسلامی است؛ اگر این انقلاب اسلامی جز این نماز جمعه به ما چیز دیگری نداده بود برای ملت و مسلمین کافی بود.»
آنا: نظر شما درباره طرح مباحث سیاسی در یک عمل عبادی مانند نماز جمعه چیست؟
دهقانی‌آرانی: برقراری نماز جمعه از نظر حضرت امام(ره) فوق‌العاده اهمیت داشت، نه تنها به این دلیل که نماز جمعه به منزله حج کوچکی بوده و توده‌های مسلمان در یک شهرگرد هم جمع می‌شوند؛ بلکه مهم آن است که بعد از شرکت در نماز جمعه، از خطیب، دانشمند و عالمی که نماز جمعه را برگزار می‌کند چه مطالبی را می‌شنوند.
حضرت امام(ره) در سال ۱۳۵۷ ه. ش در دیدار با گروهی از علاقه‌مندان و عاشقان آن حضرت فرمودند: در خطبه نماز جمعه مقدرات مملکت باید بیان شود، مسائل سیاسی و اجتماعی در مملکت باید جریان پیدا کند گرفتاری‌ها و اختلافات مسلمان‌ها در آن خطبه‌ها باید حل و رفع شود، جنایات مانند محمدرضا خان باید در این خطبه‌های جمعه گفته و انتقاد شود، راه‌هایی که ممکن است آن جانی‌ها را از بین برد در نماز جمعه باید گفته شود. در واقع نماز جمعه عبادت بوده؛ لیکن عبادتی که ادغام شده در سیاست و سیاست مدغم در عبادت است. در همین جمله اخیر باز هم پیوند و نزدیکی بین سیاست و دیانت و عبادت در نماز جمعه به چشم می‌خورد.
آنا: درباره احیای فریضه نماز جمعه و برپایی نخستین نماز پس از انقلاب توضیح دهید.
دهقانی‌آرانی: نخستین امام جمعه‌ای که از طرف حضرت امام(ره) تعیین شد، مرحوم آیت‌الله طالقانی(ره) بود و نخستین خطبه‌ای که وی ایراد کرد، ۵ مرداد ۱۳۵۸ ه. ش و یا ۲۷ جولای ۱۹۷۹ میلادی بود. متن خطبه مرحوم آیت‌الله طالقانی(ره) اهمیت فوق‌العاده نماز جمعه را در جمهوری اسلامی ایران کاملاً نشان می‌دهد. وی در آن خطبه بعد از خواندن آیه‌ای از سوره مبارکه جمعه درباره نماز جمعه گفت که این آیه دستور اجتماع توحیدی و عظیم جمعه است؛ همین اجتماعی که سال‌ها در متن مسلمانان ایران به‌صورت نیمه تعطیل درآمده بود. امروز طلیعه انجام این فریضه بزرگ الهی، این صف بزرگ توحید و جهاد است. وی بیان کرد که وظیفه اصلی خطیب در نمازهای جمعه این است که نمازگزاران را با وظایفی که به عهده دارند و مشکلاتی که در طول هفته قبل با آن روبرو شده‌اند، آگاه و آشنا سازد.
نماز جمعه مظهر وحدت همه مسلمین است
موضوع دیگری که در نخستین خطبه مرحوم آیت‌الله طالقانی(ره) اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد، این است که با توجه به اینکه شرکت‌کنندگان در نماز جمعه جمعیت محدودی هستند؛ اما این را نباید فراموش کرد که در همان اوقات در سراسر جهان اسلام، مسلمین برای برگزاری نماز جمعه جمع شده‌اند و نوعی اتصال بین این جماعات وجود دارد؛ بنابراین می‌توان گفت که نماز جمعه نه تنها مظهر وحدت نمازگزاران بوده؛ بلکه مظهر وحدت همه مسلمین است. مرحوم طالقانی(ره) اظهار کرد که مانند این صفی که اکنون در گوشه تهران با نبود امکانات لازم و در این‌چنین شرایطی تأسیس شده باید در کشور شیعی و اسلامی برقرار شود تا ارتباطمان را با همه برادران سنی محکم کنیم و در همه جا کسانی که دارای چنین شرایطی که در فقه ما بیان شده، هستند نماز جمعه را با جمعیت اقامه کنند. این صفی که نه تنها در مرزهای ایران باید به هم پیوسته شود، بلکه حلقه‌ای بوده که با دیگر کشورهای اسلامی سست یا قطع شده بود و باید پیوسته شود.
آنا: برپایی نماز جمعه پس از پیروزی انقلاب، چه تأثیری در اهداف انقلاب و صدور آن به سایر ملل داشته است؟
دهقانی‌آرانی: یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مبارک انقلاب اسلامی ایران این است که نه تنها در محدوده کشور ایران به پیروزی رسید؛ بلکه انقلاب عظیم جهانی اسلامی به وجود آمد. ایران تا حدود زیادی بعد از پیروزی انقلاب با وجود پشتیبانی وسیع مردم در سراسر کشورهای اسلامی، از حمایت دولتی سایر کشور محروم ماند و مجبور شد از حاکمیت خود دفاع کند. ارزش و اهمیت جهانی انقلاب اسلامی ایران در این است که نه تنها در ایران بلکه در همه کشورهای اسلامی به‌عنوان الگویی درآمده که کفار را به رعب می‌اندازد.
گرچه ایران کشور بزرگ و تاریخی با توانایی بالایی است؛ اما دلیل خصومت آمریکا و اسرائیل با ایران، تنها انقلاب اسلامی ایران نیست؛ بلکه عامل نگرانی و وحشت کفار این بوده که در ایران اسلامی حرکتی پیروز شده که می‌تواند همه مسلمین را به سوی رهایی، آزادی، استقلال، شرف و کرامت رهنمون کند. نماز جمعه‌ای که مرحوم طالقانی(ره) به دستور حضرت امام(ره) برگزار کرد، تجلی خوبی از همین مسئله بود و از همه خواهران و برادران ایرانی خواهش می‌کنم این مسئله را همیشه به یاد داشته باشند که اهمیت انقلابشان منحصر به خاک پاک ایران نیست و انقلاب اسلامی را نوعاً، ذاتاً و ماهیتاً نمی‌توان در کشوری خاص، محدود کرد.
یکی از تجلیات مهم حضور دائمی مردم در صحنه بعد از پیروزی انقلاب عبارت از شرکت آنها در نماز جمعه بود و جالب توجه است که حضرت امام(ره) همه اقشار ملت، ازجمله «زنان» را هم به شرکت در نماز جمعه تشویق فرمودند. یکی ازجمله استفتائاتی که بعد از پیروزی انقلاب از ایشان شده، این است که: آیا شرکت بانوان در نمازهای جماعت یومیه و نماز جمعه کراهت دارد یا خیر؟ حضرت امام(ره) در جواب فرمودند: کراهت ندارد؛ بلکه در بعضی موارد، مطلوب است. یعنی حضور خواهران در نماز جمعه مطلوب است و در آنجا با مسائل روز آشنایی پیدا می‌کنند.
آنا: تفاوت نماز جمعه در ایران و سایر کشورهای اسلامی را در چه می‌بینید؟
دهقانی‌آرانی: احیای نماز جمعه در ایران مانند اکثر جنبه‌های انقلاب، انعکاس وسیعی در سایر کشورهای اسلامی داشته است، حامد الگار محقق می‌گوید: وقتی برای نخستین بار پس از پیروزی انقلاب به ایران مسافرت کردم در یکی از کشورهای مسلمان همسایه ایران توقف داشتم و در نماز جمعه یکی از مساجد بزرگ آن کشور حاضر شدم و ملاحظه کردم که محتوای خطبه‌های نماز جمعه بسیار بی‌روح بود و بر شعور و آگاهی نمازگزار افزوده نمی‌شد؛ بلکه فقط تکرار مکررات بود؛ اما وقتی در نماز جمعه‌ای که در دانشگاه تهران برگزار می‌شد، شرکت کردم، جنب‌وجوش نمازگزاران مرا به یاد حج می‌انداخت. نمازهای جمعه در ایران با الهام از تعالیم حضرت امام(ره) برگزار می‌شود که معیار و مقیاسی در اکثر کشورهای اسلامی برای خطبه‌ها شده است.
در بسیاری از کشورهای اسلامی، متن خطبه از طرف دولت تدوین و طراحی‌شده و برای قرائت به امام جمعه تحویل داده می‌شود و سرپیچی از دستورات دولت عواقب بدی را به دنبال خواهد داشت، بعضاً شاهد هستیم که حتی در همان کشورهای همسایه، گاهی امام جمعه از متن تهیه‌شده دولت خارج‌شده و مطالبی را که در رشد شعور و آگاهی مسلمان‌ها تأثیر دارد مطرح می‌کند که این انعکاس و تأثیر نماز جمعه‌های عظیم ایران در بقیه کشورهای اسلامی است. اکنون نماز جمعه دیگر نمی‌تواند و نباید جنبه تشریفاتی داشته باشد؛ بلکه باید حالت تحرک و پویایی پیدا کند و این را مدیون حرکت مبارک حضرت امام(ره) هستیم.
آنا: درباره اثرات مثبت نماز جمعه در جامعه اسلامی بیشتر توضیح دهید.
دهقانی‌آرانی: یکی از پدیده‌های شوم در جامعه، چه در صدر اسلام که توانست تا حدودی در کارهای پیامبر «صلی‌الله علیه و آله» و یارانش اخلال ایجاد کند و چه در زمان حال، پدیده «نفاق» است. منافقان آن دسته از دشمنان بودند که دوستی، دلسوزی، همراهی، نرم‌خویی و... آنان همه در ظاهر بود. در حالی که دل‌هایشان لبریز از کینه بود و همیشه دنبال فرصتی بودند تا ضربه‌های خود را به اسلام وارد سازند. خداوند پیامبرش را هشدار می‌دهد تا مبادا تحت تأثیر ظاهرسازی‌های آنان قرار گیرد و آنان را با این تعبیر رسوا می‌سازد: «واللّه یشهد ان المنافقین لکاذبون»؛ «و خدا شهادت می‌دهد همانا منافقان قطعاً دروغگویانند.»
منافقان در مدینه تلاش خود را در این راستا متمرکز کرده بودند تا پیامبر «صلی‌الله علیه و آله» و یاران او را تضعیف و از صحنه خارج کنند. نماز ازجمله مواردی بود که منافقان به نقش سازنده و افشاگرانه آن، حساسیت نشان می‌دادند و سعی در تضعیف آن داشتند؛ چرا که می‌دانستند نماز جمعه وحدت و یکپارچگی مسلمانان را تقویت و تبلیغات سوء و زهرآگین منافقان را خنثی می‌کرد؛ نمایش قدرت سیاسی اسلام بود و به دلیل ویژگی موج‌آفرینی آن ایمان و توحید را تقویت و موجبات امیدواری دوستان و نومیدی دشمنان را فراهم می‌کرد.
نماز جمعه کنگره عظیم هفتگی است
به این دلیل منافقان نماز جمعه را به دلیل طبیعت افشاگرانه‌اش بیش از هر برنامه دیگری برای خود خطرناک می‌دانستند و علاوه بر کارشکنی‌ها و تبلیغات سویی که در ارتباط با از هم پاشیدن آن انجام می‌دادند خود نیز از حضور در نماز جمعه امتناع می‌ورزیدند؛ اما پیامبر «صلی‌الله علیه و آله» این توطئه را برملا و شرکت در نماز جمعه را معیاری برای شناخت موافق از منافق اعلام کردند و فرمودند: «من ترک ثلاثَ جمعاتٍ من غیر عذرٍ کُتب من المنافقین»؛ «هر کس بدون عذر در سه جمعه، نماز جمعه را ترک کند از منافقان شمرده می‌شود.»
از سوی دیگر نماز جمعه کنگره عظیم هفتگی است که بعد از کنگره سالانه حج، بزرگ‌ترین کنگره اسلامی بوده و به همین دلیل در روایتی از پیامبر «صلی‌الله علیه و آله» آمده: «شرکت در نماز جمعه حج تهیدستان است». در حقیقت اسلام به سه اجتماع بزرگ اهمیت می‌دهد. اجتماعات روزانه که در نماز جماعت حاصل می‌شود؛ اجتماع هفتگی که در مراسم نماز جمعه است و اجتماع حج که در کنار خانه خدا هر سال یک‌بار انجام می‌شود.
اگر گناهانی مانند دروغ، غیبت، تهمت و... جنبه فردی دارند، تفرقه گناه اجتماعی است. گردهمایی‌ها از عوامل رفع تفرقه بوده و تحقق این امر با وحدت هدف و عقیده و برنامه مقدور می‌شود و نمازهای گروهی گردهمایی‌های بر اساس وحدت هدف و عقیده بوده که تفرقه را می‌زداید و وحدت را برقرار می‌کند. مشورت که از عوامل تصحیح و تقویت اندیشه‌ها و زمینه‌ای برای اتخاذ تصمیم‌های درست در امر اداره اجتماع است در چنین گردهمایی‌هایی میسر می‌شود. وجود تشکل و اجتماع، همیشه عاملی برای تحریک اعضای آن به تعقیب اهداف گروه و حفظ مواضع آن بوده و افزون بر این آنان را از احساس غربت که امری خطرناک است نجات می‌دهد. نقش نماز جمعه و مراسم گروهی دیگر در ایجاد و حفظ تشکل مسلمین غیر قابل انکار است.
فرق نماز فردی نیز با نمازهای جماعت مانند فرق انگشت و مشت، قطره و دریا است. نماز جمعه نمایش وحدت و هماهنگی مسلمانان بوده و اسلام به همین طریق با احکام و برنامه‌های وحدت‌بخش، روحیه تعاون و همکاری در جامعه اسلامی به وجود می‌آورد. نماز جمعه با شکوهمندی که دارد برای نهضت کوتاه عمر، پشتوانه محکم و در پیشبرد انقلاب اسلامی، عامل مؤثر و بزرگی است. مردم با شرکت خود باید این سنگر اسلامی را هر چه عظیم‌تر و بلندپایه‌تر حفظ کنند تا به برکت آن توطئه‌های خائنانه و دسیسه‌های دشمنان خنثی شود.
آنا: برای جذب بیشتر مردم به‌ویژه جوانان به حضور در نماز جمعه چه باید کرد؟
دهقانی‌آرانی: نماز جمعه از مناسک اجتماعی اسلام بوده که هماهنگ‌کننده انگیزه‌ها، افکار و کردارهای آحاد جامعه بر پایه دین است. یکی از دستاوردهای بزرگ انقلاب اسلامی که در همگرایی اراده ملی تأثیر بسزایی داشته و دارد، پایگاه‌های نماز جمعه بوده که دل‌های خدا جوی مردم را به زیور آگاهی می‌آراید و آنان را برای حفاظت از نظام اسلامی بسیج می‌کند. حال برای جذب مردم به این فریضه الهی راه‌کارهایی لازم است.
زمینه‌سازی و ایجاد انگیزه در جوانان برای شرکت در نماز جمعه مانند قبول بخشی از هزینه ازدواج آنان توسط انسان‌های خیّر، تأسیس صندوق قرض‌الحسنه ستاد نماز جمعه به‌منظور پرداخت وام ازدواج به جوانان و تبلیغ گسترده در این باره، سعی شود علم و آگاهی جوانان را در نماز جمعه بالا ببرند، سخنرانی خطیب نماز جمعه نقش بسیار مؤثری در جذب جوانان خواهد داشت. باید مسائل سیاسی روز مطرح شود از جوانان درباره انتظامات نماز جمعه استفاده شود؛ البته از کسانی که با عشق کار می‌کنند، حرف‌هایی که درخور فهم همه اقشار ازجمله جوانان و سالمندان باشد در نماز جمعه مطرح شود و به دلیل اینکه بیشتر مخاطبان، جوانان هستند، مسائل آنان مانند ازدواج، شغل، مشکلات تحصیل و... مطرح شود.
نماز جمعه باید محل خدمت به همه مردم مسلمان، محل حل اختلاف و رفع مشکلات مردم از قبیل ارزاق، امکانات ازدواج جوانان، کمک به مستمندان و... باشد. ستاد نماز جمعه با توجه به همه تجربیات کسب شده در نظر گرفتن توانمندی‌های جوانان و دیگر جاذبه‌های فرهنگ غنی دینی و شناسایی فرهنگ غیردینی و پیامدهای آن در جامعه اسلامی برنامه‌ریزی کرده و ستاد نماز جمعه برای جذب جوانان به نماز جمعه فرمول‌های موفق اقتصادی و علمی کردن آن در جهت اشتغال جوانان را مطرح کند. مشکلات شهر به‌ویژه جوانان در وقت معین و برنامه‌ریزی‌شده بیان شود و در هر هفته یک روز دیدار با امام جمعه برای جوانان باشد تا به آنان در مشکلات مادی و معنوی کمک کند. سخنرانی‌ها و خطبه‌ها کوتاه و خلاصه برگزار شود به‌ویژه در ماه مبارک رمضان که باعث جذب بیشتر مردم در ماه‌های دیگر می‌شود.
امام جمعه در خطبه‌ها مسائل دینی جدید با توجه به احادیث را مطرح کرده و در کنار واجبات دینی از مستحبات و چگونگی تأثیر آن در سعادت دو عالم گوشزد کند و مدافع حق مردم در همه امور باشد؛ از مسائل و مشکلات مردم و چگونگی رفع آنها صحبت کند؛ از چگونگی اجرای احکام دینی و الهی در جامعه و پیگیری آن بحث کند؛ از مستضعفین و حقوق آنان حمایت کرده و از جهان اسلام و خبرهای تازه آن مردم را آگاه کند؛ مکانی برای پاسخ‌گویی به سؤالات در روزهای برگزاری نماز جمعه وجود داشته باشد و برنامه پرسش و پاسخ قبل از خطبه‌ها و استفاده بهینه از مراسم عبادی و سیاسی نماز جمعه برقرار باشد. محوطه‌ای برای کودکان در نظر گرفته شود تا فرزندان از کودکی عشق آمدن به نماز جمعه را داشته باشند.
انتهای پیام/۴۱۲۱/۴۰۶۲/
انتهای پیام/
با استفاده مجدد از زبالههای زیستی:
