«ابن اِیاس»، مورخ امانتدار

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا- بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ،از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

ابوالبرکات محمد بن احمد بن ایاس ناصری حنفی، مورخ مصری قرن نهم و دهم هجری است.

در 6 ربیع‌الاخر 852 متولد شد. خانواده‌اش اهل چرکس، ناحیه‌ای در غرب قفقاز بودند. جد پدری‌اش، فخری ایاس، که از ممالیک سلطان ظاهر برقوق (حکومت 784-801ق) بود، در دولت الناصر فرج بن برقوق به منصب دبیری گماشته شد. پدر ابن ایاس، شهاب‌الدین احمد بن ایاس نیز در دولت الناصر فرج دبیر دوم شد.

ممالیک نام سلسله‌ای از فرمانروایان مصر است و سبب این نام آن است که پادشاهان این سلسله ابتدا جزء قراولان مزدور الملک الصالح ایوب و در حقیقت از غلامان سفیدپوست بودند. ممالیک جمع مملوک، به معنی غلامان است و ایشان دو طبقه بوده‌اند: ممالیک بحری و ممالیک برجی. این دو طبقه، تا نیمه اول قرن دهم هجری، مصر و شام را در اختیار داشتند.

ابن ایاس در دربار ممالیک با بسیاری از درباریان خویشاوندی داشته و به همین سبب علت انقراض حکومت ممالیک را به تفصیل نوشته است. در کتاب بدایع الزهور فی وقایع الدهور تاریخ مصر را تا پایان پادشاهان ایوبی، به اختصار و از سلطنت قایتبای با شرح و تفصیل جزئیات، ذکر کرده است. ابن ایاس از جلال‌الدین سیوطی، عبدالباسط بن خلیل حنفی و شمس‌الدین قادری در حکم استاد خود (شیخنا) یاد کرده است.

ابن ایاس در 882ق به سفر حج رفته و بارها در آثارش از مصائب این سفر یاد کرده است. از آنجا که 84 سال زیست، سال فوتش را حدود 928ق تخمین زده‌اند.

او با رجال دربار و امیران مصری روابطی نزدیک داشته و بسیاری از آنان را مدح کرده است؛ از ممدوحان او می‌توان به امیر خایربک نایب‌السلطنه و قاضی‌القضات کمال‌الدین اشاره کرد اما به نظر می‌رسد که ابن ایاس به سلطان نزدیک نبوده؛ چون گاهی اخبار سلطان را از زبان خاصان و افراد موثق نقل کرده است. اندیشه و شخصیت ابن ایاس را کم‌وبیش می‌توان از مطالعه دقیق آثار او دریافت که به این شرح‌اند:

1. بدایع الزهور فی وقایع الدهور، که مهم‌ترین اثر تاریخی اوست و با اهمیت‌ترین بخش کتاب، اتفاقات روزگار مؤلف یا زمان نزدیک به عصر اوست؛ زیرا در بیشتر موارد خود شاهد آن رویدادها بوده و یا از آن وقایع اطلاع صحیحی داشته است. جلد نخست در واقع، پیش‌گفتاری کوتاه برای کامل کردن اثرش است. ابن ایاس به گفته خودش، در مقدمه، حدود 37 کتاب تاریخی را مطالعه کرده تا نکاتی را که دنبال آن بوده، به دست آورد. به گفته محمد مصطفی مصرفی که مقدمه‌ای بر جلد پنجم کتاب نوشته است، ابن ایاس شیوه لغوی خاصی داشته و لغات ساده و آسان، نزدیک به زبان محاوره مردم را به کار می‌برده و با اینکه قواعد درست املا را می‌دانسته، غالباً به قواعد املا توجهی نکرده است.

ابن ایاس در نقل اخبار تاریخی خبر را همان‌طور که شنیده بود می‌نوشت، نه چنان‌که دستور زبان ایجاب می‌کرد. این روش، اثر او را از لحاظ زبان‌شناسی و مطالعه تحول زبان عربی حائز اهمیت کرده است. محمد مصطفی مصرفی، در مقدمه جلد اول، آورده که ابن ایاس به صحت آنچه می‌نوشت توجه داشت و امانت علمی را در نقل رویدادها، رعایت می‌کرد. ابن ایاس خود نیز به این نکته اشاره کرده است؛ مثلاً، در باب «ملک الظاهر» نوشته که اخبار مربوط به او بسیار است و چند مجلد می‌شود، ولی بیشتر آنها ساختگی است و حقیقت ندارد اما آنچه ما به دست آورده‌ایم اخبار درستی است.

این کتاب چندین بار چاپ شده است؛ از جمله در قاهره به تاریخ 1301-1306ق، در سه جلد و همچنین به کوشش محمد مصطفی، از طرف انجمن تاریخی مصر، در 1951.

2. نشق الازهار فی عجائب الاقطار، از فهرست مطالب کتاب که آلوارت آن را نقل کرده است برمی‌آید که نشق‌الازهار بیشتراثری جغرافیایی و طبیعی است. ابن ایاس در مقدمه کتاب نوشته که تاریخ ملل را خوانده است و خواسته شگفتی‌های آنها را به اختصار بنویسد. در این کتاب عجایب مصر و طلسمات و مطالب دیگر آمده و جرجی زیدان از آن به نام خریدة العجایب و بقیة الطالب یاد کرده است. این کتاب را لانگلس در 1807 ترجمه و منتشر کرده است.

3. جواهر السلوک فی الخلفاء و الملوک، که نسخه‌های خطی آن در کتابخانه احمد ثالث و کتابخانه موزن توپکاپی سرایی نگه‌داری می‌شود.

4. المنتظم فی بده الدنیا و تاریخ الامم، که نسخه خطی آن در کتابخانه احمد ثالث محفوظ است.

5. نزهة الامم فی العجائب و الحکم، که ابن ایاس در بدایع الزهور به آن اشاره کرده است. نسخه‌هایی از آن در ایاصوفیه نگه‌داری می‌شود.

همچنین بغدادی آثاری چون عقوالجمان فی وقایع الزمان و الجواهر الفریدة و النوادر المفیدة را در زمره آثار او بیان کرده است.

انتهای پیام/4104/