عبدالقاهر بغدادی؛ فقیه ریاضیدان

گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آناـ بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت به خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.

با شما مخاطب گرامی قراری گذاشته‌ایم تا هر روز به بهانه عددی که تقویم برای تاریخ آن روز به ما نشان می‌دهد، به زندگی یکی از مشاهیر و بزرگان تاریخ کهن ایران و اسلام مختصر اشاره‌ای کنیم تا بتوانیم پس از یک سال، با این انوار روشنگر چراغ تمدن و فرهنگ آشنا شویم. به این منظور هر روز صبح، بخشی از تاریخ کهن خود و افتخارات آن را مرور خواهیم کرد.

برای خوشه‌چینی از این خرمن دانش و فرهنگ، جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.

عبدالقاهر بن طاهر بغدادی متکلم اشعری، فقیه شافعی و ریاضی‌دان قرن‌های چهارم و پنجم هجری است.

تاریخ دقیق تولد او را نمی‌دانیم؛ احتمالاً در حدود 340ق در بغداد زاده شد. پدرش، طاهر بن محمد (متوفی 383ق)، مردی فرهیخته و اهل علم و ادب و بازرگانی ثروتمند بود.

عبدالقاهر در نیشابور به فراگرفتن علم پرداخت و نزد استادانی چون ابواسحاق ابراهیم بن محمد اسفراینی (متوفی 418ق)، فقیه شافعی و متکلم اشغری تحصیل کرد.

علاقه فراوان عبدالقاهر به یادگیری علوم و فنون به حدی بود که در چندین علم، از جمله فقه و کلام و حساب و ادبیات و حدیث، تبحر یافت و به تدریس پرداخت. عبدالقاهر جامع علوم زمان خویش بود و گفته شده که حلقه دروس وی از مهم‌ترین حلقه‌های درسی منطقه خراسان و محل توجه طلاب آن دوره بوده است.

بسیاری از بزرگان و اهل نظر خراسان از شاگردان عبدالقاهر بوده‌اند؛ از جمله ابوالقاسم قشیری، ناصر مروزی، ابوبکر احمد بن حسین بیهقی و امام‌الحرمین جوینی.

عبدالقاهر نیز مانند پدرش به نیک‌طبعی و گشاده‌رویی و بخشندگی مشهور بود. چنان که گفته‌اند دارایی فراوان خود را در راه کسب علم و دستگیری از طالبان دانش صرف کرد؛ چندان که خود دچار فقر و تنگدستی شد.عبدالقاهر، بر اثر فتنه ترکمانان در سال 429ق، به ناچار نیشابور را به قصد اسفراین ترک کرد و در همان سال درگذشت و در کنار آرامگاه استادش، ابو اسحاق اسفراینی به خاک سپرده شد. به گفته ذهبی، عبدالقاهر هنگام مرگ سالخورده بوده، از این رو می‌توان احتمال داد که هنگام مرگ بیش از 70 سال داشته است.

بغدادی نویسنده پرکاری بود و آثار فراوانی بر جای گذاشت که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. التکملة فی الحساب، کتابی است به عربی درباره انواع حساب دوره اسلامی. این کتاب شامل هفت بخش است: الف) حساب هندی (اعشاری) عددهای صحیح؛ ب) حساب هندی (اعشاری) کسرها؛ ج) حساب شصت‌گانی (حساب دَرَج و دقایق)؛ د) حساب انگشتی (حساب الید)؛ هـ) عددهای گنگ ساده و مرکب؛ و) نظریه اعداد؛ ز) حساب معاملات. نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و در قاهره محفوظ است.

2. رسالة فی المساحة، کتابی است به عربی که دربردارنده این مطالب است: واحدهای اندازه‌گیری طول، مساحت، حجم، مساحت چهارضلعی‌ها، مساحت مثلث، مساحت دایره‌ها، مساحت شش ضلعی‌ها، مساحت اجسام فضایی، تقسیم زمین و حفر چاه. این کتاب را ابوالفتوح اصفهانی (متوفی 600ق) به فارسی ترجمه کرده است که با نام کتاب الایضاح عن اصول صناعة المسّاح در 1347ق در تهران چاپ شد. برخی الایضاح را غیر از رسالة‌فی المساحة دانسته‌اند.

3. اصول‌الدین که نام دیگر آن التبصرة البغدادیة است. این کتاب در سال 1928 به کوشش هلموت ریتر چاپ شده است (همان‌جا).

4. الفَرق بین الفِرَق، در پنج باب که با شرح حدیث «افتراق امت» آغاز می‌شود و پس از آن، در سه باب به بیان گرایش‌های کلامی در میان مسلمانان می‌پردازد و در پایان، به توضیح آنچه خود گروه رستگاران (الفرقة الناجیه) نامیده است می‌پردازد. این کتاب بارها تصحیح و چاپ شده است. محمد جواد مشکور در سال 1333ش آن را به فارسی ترجمه کرده است و بخش‌هایی از آن نیز به انگلیسی ترجمه و منتشر شده است.

5. الملل و النحل، این کتاب در بیان آرای فرقه‌های کلامی در دنیای اسلام است و با ذکر فضیلت اهل سنت و جماعت پایان یافته است. الملل و النحل در سال 1390ق در بیروت منتشر شده است.

6. الناسخ و المنسوخ، این اثر، هشت باب است که در آنها به بیان مفهوم شرایط نسخ و آیات ناسخ و منسوخ قرآن پرداخته شده است. این کتاب در سال 1407ق در عمان منتشر شد.

از عبدالقاهر کتاب‌های دیگری در دست است که به صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های گوناگون جهان نگه‌داری می‌شود؛ از جمله تأویل متشابه الأخبار و الآیات یا تفسیر اسماءالله الحسنی یا تفسیر الاسماء والصفات؛ سر الصناعة.

انتهای پیام/4104/