ژورنالیسم علمی ضعف رسانه‌های داخلی را در انتشار موفقیت‌های کشور به زبان بین‌المللی برطرف می‌کند

گروه اجتماعی خبرگزاری آنا- محمودرضا زارع؛ استفاده از ظرفیت‌های ژورنالیسم علمی در پرداختن به اتفاقات و رویدادهای خبری پتانسیلی است که کمتر در رسانه‌ای داخلی به آن پرداخته شده است و این همان نکته‌ای بود که در نشست تفصیلی خبرگزاری آنا با دکتر اکبر نصراللهی به‌عنوان استاد ارتباطات و رسانه مورد تحلیل و موشکافی قرار گرفت.

در دو بخش قبلی این مصاحبه، بیشتر به شناخت، معرفی و تحلیل خبرنگار علم و ژورنالیسم علمی پرداخته شد و نحوه عملیاتی شدن این حوزه رسانه‌ای در شرایط کنونی فضای خبری کشور و رویکرد آن به حوزه دانشگاهی و همچنین تعامل ژورنالیسم علمی با دیگر حوزه‌های خبری از سوی دکتر نصراللهی واکاوی شد.

بخش اول: دکتر نصراللهی/۱ ؛ رویکرد ژورنالیسم علم به خبر با دیگر سبک‌های روزنامه‌نگاری متفاوت است/ رسانه‌های داخلی در موضوعات راهبردی جریان‌ساز نیستند

بخش دوم: دکتر نصراللهی/۲ ؛ ژورنالیسم علم هم بیم می‌دهد، هم امید/ روزنامه‌نگار علم به موضوع، عناصر و ارزش‌های خبری نگاه تک‌بعدی ندارد

بخش سوم و پایانی مصاحبه تفصیلی خبرگزاری آنا با دکتر اکبر نصراللهی رئیس دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی در ادامه خواهد آمد:

آنا: چرا زمانی که ژورنالیسم علم به این درجه از اهمیت می‌رسد، دروس ویژه مرتبط با آن در دانشگاه ارتباطات فعال نیست و چرا رشته ارتباطات و رسانه نمی‌تواند ضعف‌های این حوزه را پوشش دهد؟

نصراللهی: در خصوص سؤال اول باید عرض کنم که در بحث آموزش‌های روزنامه‌نگاری در کشور مشکلات بسیار زیادی داریم که ضرورت دارد اولاً همه دست‌اندرکاران این مشکلات را حس کنند و متوجه ماجرا شوند که مشکل وجود دارد و ثانیاً سایر افراد شاغل در این حوزه را با خود همراه کنند تا کشور را از این وضعیتی که در حوزه روزنامه‌نگاری و حوزه ارتباطات و مدیریت رسانه‌ای با آن مواجه است، نجات پیدا کند.

در کشور رسانه‌های متعددی وجود دارد که به‌لحاظ کمّی کم هم نیستند؛ یعنی به‌لحاظ ظرفیت رسانه‌ای مشکلی نیست  و کشور از ظرفیت‌های رسانه‌ای بسیار زیادی در حوزه‌های مختلف فضای مجازی، رادیو و تلویزیونی، خبرگزاری و پایگاه‌های خبری برخوردار است.

از طرف دیگر به‌لحاظ ظرفیت‌های دانشگاهی و آموزشی هم بخش‌های ارتباطات، رسانه، روزنامه‌نگاری و روابط عمومی هم کم نیستند؛ الآن در هر کدام از دانشگاه‌های دولتی و غیردولتی می‌بینیم که رشته‌های ارتباطات و روابط عمومی هست. مثلاً در دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم ارتباطات داریم. در دانشگاه تهران رشته‌های ارتباطات را داریم و مدیریت رسانه هم در سطح ارشد و دکتری تدریس می‌شود. در دانشگاه آزاد اسلامی ظرفیت خوب رشته ارتباطات و مدیریت رسانه و روزنامه‌نگاری و روابط عمومی وجود دارد. علاوه بر این‌ها می‌بینیم که دانشگاه آزاد اسلامی دانشکده‌ای دارد به نام دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه که در آنجا در سه سطح دکتری، دو رشته ارشد و حدود 6 رشته لیسانس در زمینه‌های رشته‌های مرتبط با ارتباطات دارد. درمجموع حدود یک هزار دانشجو فقط در دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه  مشغول تحصیل هستند. پس ظرفیت دانشگاهی و آموزشی و  رسانه‌ای به اندازه کافی وجود دارد؛ اما نظام جمهوری اسلامی و مردم ایران چقدر از این ظرفیت‌های رسانه‌ای استفاده می‌کنند و اصلاً اگر این‌ها نباشند، چه اتفاقی می‌افتد؟

آنا: مشکل کجاست؟ آیا باید کتب درسی تغییر کند یا تنها با نگاه ویژه‌ای به این حوزه مشکل حل می‌شود؟

نصراللهی: واقعیت این است همان‌گونه که گفتم ظرفیت دانشگاهی و آموزشی و رسانه‌ای به اندازه کافی در کشور وجود دارد اما از این ظرفیت‌ها یا استفاده غیرحرفه‌ای و یا حداقلی می‌شود به همین دلیل مردم و کشور در محاصره تبلیغاتی رسانه‌های غیرمسئول، معاند یا رقیب قرار گرفته‌اند و هزینه‌ای که در کشور برای رسانه‌ها انجام می‌شود بیشتر از سود آن است. یکی از علت‌هایش این است که ساختار آموزش عالی و نظام آموزشی ما معیوب، تقلیدی و غیربومی است و متناسب با نیازهای کشور و نیازهای رسانه‌ها و مدل اقدام که الآن در کشور هست، فعال نیست. بسیاری از درس‌ها و عناوین درسی که در مقاطع لیسانس، ارشد و دکتری در رشته‌های مرتبط با ارتباطات و رسانه وجود دارد قدیمی و متعلق به 40 سال قبل است، درصورتی‌که همه پدیده‌ها و مدل تولید و انتشار اخبار و اطلاعات و رابطه بین تولید و مصرف‌کنندگان اطلاعات و اخبار و نوع ابزار و غیره تغییر پیدا کرده است.

در حوزه‌های مربوط به ارتباطات و تکنولوژی‌های ارتباطی، سرعت تحولات به‌گونه‌ای زیاد است که ما حتی نمی‌توانیم نسخه مربوط به رسانه و ارتباطات دو سال قبل را الآن اجرا کنیم؛ بنابراین با این سرعت تغییر در عرصه‌های ارتباطی و رسانه‌ای، حتماً باید آموزش عالی کشور،‌ دانشگاه‌های ما، مراکز آموزشی ما به‌گونه‌ای اقدام کنند که چابک و به‌روز باشند و پیش‌بینی کنند قبل از اینکه ما در آن وضعیت قرار بگیریم، افراد رسانه‌ای آموزش‌های لازم را ببینند و بتوانند مردم را آموزش داده و آماده کنند؛ یعنی مثلاً قبل از اینکه فضای مجازی وارد شود، حتماً باید دانشگاه‌های ما پیش‌بینی می‌کردند که در آینده جریان تولید و انتشار اخبار فقط در انحصار رادیو و تلویزیون و مطبوعات و خبرگزاری نیستند.

آنا: این ضعفی که شما اشاره کردید آیا تأثیری بر مخاطب می‌گذارد؟

نصراللهی: بله شک نکنید؛ با جرئت عرض می‌کنم، با اطلاعات و بر اساس تحقیقاتی که من انجام داده‌ام، مردم ایران خبرهای رسمی را از منابع غیررسمی دریافت می‌کنند. به‌ویژه در بحران‌ها خبرهای رسمی مهم را از منابع غیررسمی می‌گیرند. در هیچ جای دنیا این‌طور نیست. این از عجایب روزگار است که مردم خبرهای رسمی را  که باید از منابع رسمی بگیرند، از منابع غیررسمی می‌گیرند؛ چون رسانه‌های رسمی آموزش‌های لازم را ندیده‌اند، کارشان را خوب بلد نیستند یا خوب انجام نمی‌دهند یا مسئولان دولتی اجازه نمی‌دهند، مردم به این‌ها اعتماد ندارند و زمینه کار برای‌شان فراهم نیست، خبرهای رسمی به‌ویژه در بحران‌های مهم، از منابع رسمی گرفته نمی‌شود و این درواقع یک چالش امنیتی برای جمهوری اسلامی ایجاد کرده است؛ بنابراین دانشگاه‌ها کارشان را خوب انجام نداده‌اند، رسانه‌ها را آماده نکرده و آموزش نداده‌اند و از طرف دیگر، رسانه‌ها نباید دانشگاه‌ها را مقصر بدانند، به دلیل اینکه خود رسانه باید تحول‌آفرین و پیشرو  و مطالبه‌گر  باشد.

آنا: پس تعامل رسانه‌ها با مراکز دانشگاهی امری واجب بوده که برای رها شدن از فضای بسته و نامأنوس کنونی باید این دو رکن همراه هم باشند!

نصراللهی: بله. حتماً؛ چون رسانه‌ها و خبرنگاران مثل یک سالن تئاتر می‌مانند، در صف اول نشسته‌اند، زودتر و بهتر از دیگران وقایع را باید ببینند. تحولات آینده را و تحولاتی را که در عرصه تکنولوژی‌های ارتباطی ایجاد شده و ایجاد می‌شود باید زودتر از دیگران بدانند و سعی کنند اول خودشان تحول‌آفرین باشند. اگر دانشگاه مسئولانه‌تر به تحولات دور و اطراف خودش، به دسترسی‌های مردم و به تحولاتی که در تکنولوژی‌های ارتباطی اتفاق می‌افتد نگاه می‌کرد، سرفصل‌هایش به‌روز می‌شد و رشته‌های جدید به وجود می‌آورد تا نیازهای رسانه‌ها را مرتفع کند. الآن به‌جرئت عرض می‌کنم که خروجی‌های دانشگاه‌های ما در خصوص رشته‌های مرتبط با ارتباطات، ایجاد مهارت و مهارت‌افزایی نیست؛ بلکه آموزش یک سری مباحث تئوریک قدیمی بی‌اثر یا غیرمؤثر یا دارای اولویت‌های پایین است. نمی‌خواهم بگویم آن تئوری‌ها و موضوعات قدیمی نباید گفته شود اما ما باید از خودمان بپرسیم که ما از دانشگاه‌ها و رسانه‌ها چه انتظاری داریم؟

ما باید از دانشگاه‌ها انتظار داشته باشیم که مسائل مردم، مسائل کشور و مسائل نظام را خوب و زود متوجه شود و در پایان‌نامه‌ها و رساله‌هایش بیاورد و آموزش‌هایی هم که می‌دهد متناسب با نیازهای قدیم و جدید رسانه‌ها و مردم باشد. در حال حاضر چنین چیزی نیست؛ یعنی بچه‌هایی که الآن می‌روند فارغ‌التحصیل می‌شوند، واقعاً به‌جرئت می‌توان گفت اگر به آن‌ها بگوییم بروید یک خبر قابل‌انتشار بنویسید، این اتفاق نمی‌افتد!

آنا: یعنی مشکل جدی این حوزه از نظر شما ناآشنایی بسیاری از اساتید رسانه و ارتباطات با اصل موضوع خبر است؟

نصراللهی: تا حدودی؛ بخش قابل‌توجهی از همکاران ما در رسانه کار نکرده‌اند. آشنایی برخی از اساتید رشته‌های ارتباطات و مدیریت رسانه با رسانه‌ها در حد آشنایی با کیوسک‌های مطبوعاتی و رادیو و تلویزیون منزل‌شان است و تعداد قابل‌توجهی از اساتید حتی کار کردن در فضای مجازی را بلد نیستند. ضمن احترام و تشکر از همه اساتید و تلاش‌هایی که دارد انجام می‌شود، هستند افرادی که بسیار باسواد هستند، بسیار مسلط و بسیار مسئولانه دارند کار می‌کنند، اما ساختار معیوب و نادرست آموزشی باعث شده آن افراد هم نتوانند کارشان را درست انجام دهند. در دانشگاه دولتی یا دانشگاه آزاد اسلامی در کنار دانشکده‌ها یا بخش‌های ارتباطات، روزنامه، خبرگزاری، سایت، نیوزروم و ایستگاه‌های رادیو، تلویزیونی و یا حتی کارگاه روزنامه‌نگاری که دانشجویان و استادان بتوانند کار و تجربه کنند نیست؟ در دانشگاه صداوسیما این امکان وجود دارد اما ارتباط بین دانشگاه و شبکه‌های مختلف به‌ویژه خبر قطع است. در گروه‌های ارتباطات حتی اگر سایت دانشجویی برای مهارت‌افزایی و تمرین ایجاد شود و مثلاً دو تا خبر اشتباه منتشر شود، آیا سیستم و جامعه می‌پذیرد که این خبر آموزشی است؟

آنا: آیا دانشگاه آزاد اسلامی که از ظرفیت رسانه‌ای مناسبی چه در حوزه مکتوب و چه در حوزه خبرگزاری بهره‌مند است برنامه‌ای دارد که از این ظرفیت خود در پرورش نیروهای انسانی قوی مبتنی بر اصول علمی استفاده کند؟

نصراللهی: قطعاً همین‌طور است و دغدغه دکتر طهرانچی هم این است که از این ظرفیت در جهت مطلوبی استفاده کنیم؛ بنده می‌خواهم خبری را اعلام کنم که اخیراً در دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه‌ای دانشگاه آزاد اسلامی دو طرح مهم را به رئیس محترم دانشگاه آزاد اسلامی واحد استان تهران ارائه دادم که خوشبختانه آقای دکتر آقامیری با آن‌ها موافقت و دستور دادند اجرا شود؛ یکی از این طرح‌ها طرح «مدار» (مهارت‌افزایی دانشگاه و دانش‌افزایی رسانه‌ها) است که بر اساس آن در صورت اجرا شدن، بخش‌های ارتباطات و گروه‌های ارتباطات و همچنین رسانه‌های دانشگاه از ظرفیت‌های یکدیگر استفاده می‌کنند؛ دانشجویان مباحث نظری کلاس‌های آموزشی مثل پوشش خبری، اصول روزنامه‌نگاری، انجام مصاحبه و حتی تولید خبر را با حضور در تحریریه ایسکانیوز، آنا و فرهیختگان را در محیط واقعی فرامی‌گیرند و از تجربیات همکاران رسانه‌ای استفاده خواهند کرد و در مقابل خبرنگاران رسانه‌ها از توان و اندوخته‌های تجربی استادان بهره خواهند گرفت واقعیت این است. دانشگاه آزاد اسلامی حدود دو دهه است که هم در رشته‌های مختلف علوم ارتباطات در مقاطع مختلف کارشناسی، کارشناسی‌ارشد و دکتری دانشجویان زیادی جذب کرده است و به موازات در رسانه‌های مختلف وابسته به خود (روزنامه فرهیختگان، خبرگزاری‌های آنا و ایسکانیوز و صدها سایت و روابط عمومی در واحدهای مختلف سراسر کشور) هزینه‌های قابل‌توجهی را صرف می‌کند. باوجوداینکه بعد از تحولات اخیر در دانشگاه آزاد اسلامی، در رسانه‌های دانشگاه آزاد اسلامی و دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه هم تحولات مثبتی شروع شده است اما واقعیت این است این تحولات همچنان درشان و طراز دانشگاه و نظام مقدس جمهوری اسلامی نیست. هم‌اکنون دانشجویان و استادان رشته‌های مرتبط با علوم ارتباطات از تجربه لازم در عرصه‌های رسانه بی‌بهره و کم بهره‌اند و همکاران رسانه‌ای هم توجه کافی به تحولات و پیشرفت‌های نظری در حوزه‌های علمی مرتبط با رسانه ندارند. با اجرای طرح «مدار» (مهارت‌افزایی دانشجویان و استادان و دانش‌افزایی رسانه‌ها) مدل موفق تعامل دانشگاه و رسانه را در مدیریت جدید تجربه و عرضه خواهد شد.

در این طرح علاوه بر آنکه به این دانشجویان ارائه خدمتی می‌شود، رسانه‌های دانشگاه آزاد هم می‌توانند خلأهای خود در نیروی انسانی را با استفاده از این ظرفیت پر کنند. طرح دیگر که به تصویب رسیده است در مورد همکاری گروه‌های مختلف ارتباطات و مدیریت رسانه دانشگاه آزاد اسلامی برای هم‌افزایی و تحول در رشته‌ها و دروس مرتبط با رسانه و ارتباطات است که جزئیات آن ان‌شاءلله اعلام خواهد شد.

آنا: خبرنگار علم در حوزه سوژه‌یابی چطور عمل می‌کند و آیا تفاوتی در این حوزه با انواع دیگر خبرنگاری دارد؟

نصراللهی: در بحث روزنامه‌نگاری علم، به‌لحاظ شباهت به روزنامه‌نگاری حوزه‌های دیگر، هیچ تفاوتی ندارد. ارزش‌های خبری، عناصر خبری و مراحل کار یعنی شناخت خبر، جمع‌آوری اطلاعات و انتشارش، دقیقاً یکی است؛ اما ممکن است در بحث مربوط به شناخت که از پایه‌های انتخاب سوژه است، شما سراغ برخی از سوژه‌هایی بروید که درواقع کیفی‌تر، عمیق‌تر و پیجیده‌تر هستند. خبرنگار علم با توجه به ارزش‌های خبری، موضوعات و رویدادهای مختلف را شناسایی می‌کند و در بحث دروازه‌بانی (گیت‌کیپینگ) به برخی از این سوژه‌ها اجازه عبور می‌دهد و با توجه به آن شاخص‌های ارزش‌های خبری، سراغ برخی از رویدادها می‌رود که پیچیده‌تر و عمیق‌تر هستند و تا حالا کسی سراغ‌شان نرفته است و یا نتوانسته‌ آن موضوع را متوجه شوند.

آنا: زبان بیان و انتشار اخبار توسط ژورنالیسم علم چگونه است و آیا پیچیدگی‌های خاصی دارد؟

نصراللهی: به نکته خوبی اشاره کردید زیرا اگر می‌خواهیم علم را ترویج بدهیم و مسائل پیچیده را ساده کنیم، باید به چند نکته توجه کرد. اول زبان انتقال است که باید بدانیم به چه زبانی منتقل کنیم و دوم اینکه باید چه مهارتی داشته باشیم که بتوانیم این کار را انجام دهیم. باید این توان را داشته باشیم که علم را بومی‌سازی کنیم و به شکل بومی ترویج بکنیم. ساده سازی مسائل علمی پیچیده و ترجمه آن به زبان مردم و همه فهم کردن آن از مأموریت‌ها و وظایف روزنامه‌گاری علمی است.

آنا: کاربرد بومی‌سازی علم در حوزه رسانه چیست و آیا می‌تواند مزیتی برای رسانه‌های داخلی در مقابل ابررسانه‌های خارجی داشته باشد؟

نصراللهی: یکی از ایرادات این است که نتوانستیم مطالب داخلی را در رسانه‌های دنیا منعکس کنیم زیرا با نحوه برگرداندن زبان بومی به زبان بین‌الملل آشنایی کافی در رسانه های داخلی نیست بررسی‌های من حاکیست  در حال حاضر کارهای خیلی خوبی در کشور در حال انجام است ولی رسانه‌ها موفق نشده‌اند  موفقیت‌ها و دستاوردهای مردم و نظام را به زبان بین‌المللی منتشر کنند . حالا شاید این سؤال پیش بیاید که چرا لازم است اطلاعات و مطالب داخلی منتقل و منتشر شود؟ پاسخ این است که باید  با زبان بین‌الملل، توانمندی‌ها و موفقیت‌های مردم ایران پوشش داده شود زیرا در این‌صورت است که کشور می‌تواند در عرصه بین‌المللی اثرگذاری، سودآوری و درآمدزایی داشته باشد و تصویر  ایران  و نظام اسلامی را  در دنیا  واقعی معرفی کند .  مشکلی کنونی کشور ما این است که در حال حاضر کشور ما در موضوع انتشار مطالب علمی و دستاوردهای این‌چنینی مصرف‌کننده مطالب تولیدی کشورهای غربی است؛ یعنی جریان علم و مطالب علمی از غرب به شرق و از جهان غیردینی و مادی به جهان اسلام می‌آید ولی از این طرف، ما دستاوردها و تولید خودمان را به دلیل اینکه مسلط به زبان بین‌المللی و علمی نیستیم، کمتر می‌توانیم در رسانه‌ها و ژورنال‌های خارجی منتشر کنیم؛ اینجاست که ضرورت دارد علم را اول بومی‌سازی کنیم و سپس با برگردان آن به زبان بین‌الملل آن را در دنیا منتشر کنیم.

آنا: به عنوان سؤال آخر چالش‌های ژورنالیسم علم و چرایی گرایش کمتر رسانه‌ها به این حوزه چیست؟

نصراللهی: در یک نگاه کلی باید بدانیم روزنامه‌نگاری علم برای کشور یک ضرورت است که منافع ملی را در نظر می‌گیرد و با استفاده از این ظرفیت همه بخش‌های علمی، دانشگاهی و آموزشگاهی از آن منتفع می‌شوند. همچنین روزنامه‌نگاری علم، نگاه علمی و متفاوتی به اخبار دارد و حوزه‌اش محدود به مراکز علمی و دانشگاهی نیست بلکه در حوزه‌های سیاسی هم با نگاه متفاوت، عمیق و روندی به آن موضوعات می‌پردازد؛ بنابراین حتی بخش‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و ... هم از آن منتفع خواهند شد. اما چالشی که روزنامه‌نگار علم با آن مواجه است این است که تولید، جمع‌آوری اطلاعات و پرداخت اخبار در این حوزه، مسلماً زحمت و تخصص بیشتری می‌خواهد و انرژی و وقت بیشتری می‌گیرد، ممکن است یک خبرنگار عادی روزانه 10 خبر تولید کند اما در کار خبر علمی با آن مختصاتش وقت بیشتری گرفته خواهد شد. به همین دلیل هم همکاران رسانه‌ای خیلی گرایش به این حوزه ندارند؛ یکی دیگر از چالش‌هایی که در حوزه روزنامه‌نگاری علم وجود دارد همان بحث مربوط به مشکلات ساختاری است که در مراکز آموزشی و در دانشگاه‌های ما وجود دارد. این ساختار بسیار کهنه و قدیمی باعث می‌شود که روزنامه‌نگار توانمندی در حوزه علم تربیت نشود. چالش سوم اما در بین خودِ نخبگان و تولیدکنندگان است که وجه نخبه‌گرایی آنان اجازه نمی‌دهد در رسانه‌ها ورود کنند زیرا باور دارند شأنشان تنزل پیدا می‌کند و حضور در رسانه‌ها را مترادف می‌دانند با سطحی شدن و کاهش اعتبار؛ بنابر این ورود به این حوزه بسیار سخت است و باید زیرساخت‌های فراهم شود تا کشور بتوان از ظرفیت ژورنالیسم علم در راستای اهداف نظام بهره ببرد.

انتهای پیام/4076/پ