آموزش و پرورش راه را برای ورود NGOها به مدارس باز کند

الهه خانی، گروه اجتماعی- بر اساس آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر تنها سه درصد از مردم ایران به اعتیاد گرایش دارند اما در جمعیت 75 میلیون نفری ایرانیان این آمار سه درصدی جمعیت گسترده‌ای را در سیطره خود قرار می‌دهد به همین منظور ستاد مبارزه با مواد مخدر بحث مدیریت صحیح مصرف را در دستور کار خود قرار داده است. اگرچه عده‌ای از مدیریت صحیح مصرف تفسیری متفاوت در ذهن دارند و قانونی سازی استفاده از مواد مخدر را در واقع به معنای استفاده از هر نوع مواد مخدر پر خطری تعریف می‌کنند اما پرویز افشار معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت‌های مردمی ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور در این گفت‌و‌گو مدیریت صحیح مصرف و تعریف صحیح از قانونی‌سازی مواد مخدر را تشریح کرده است. مشروح گفت‌وگوی خبرنگار اجتماعی آنا با او را در پی می‌خوانید:

* ستاد مبارزه با مواد مخدر به عنوان متولی در این حوزه تا به امروز چه اقدامات پیشگیرانه‌ای انجام داده است؟

- بحث پیشگیری اولیه از اعتیاد به عنوان اولین و اساسی ترین و کلیدی ترین سیاست در امر جلوگیری از اشاعه مواد مخدر و جلوگیری از بروز مواد جدید و ابتلا به اعتیاد در دنیا به عنوان سیاست محوری پذیرفته شده است. ایران نیز در اسناد بالا دستی یعنی سیاست‌های ابلاغی مقام معظم رهبری در امر مبارزه کلان با مواد مخدر به بحث پیشگیری پرداخته است. همچنین در برنامه‌های توسعه‌ای به ویژه برنامه چهارم، پنجم و ششم توسعه به این موضوع به جد پرداخته شده است. همچنین در قوانین پایین‌تر مثل قوانین مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام، شورای عالی امنیت ملی و مصوبات ستاد مبارزه با مواد مخدر که حکم مصوبات هیات وزیران را دارد پیشگیری جزء اولویت‌های اساسی است. بر اساس اسناد بالا دستی و قوانین سندی تحت عنوان طرح جامع پیشگیری اولیه از اعتیاد به تصویب رسید که در این سند چند محیط را به عنوان کانون‌های هدف معین کرده که باید کارهای پیشگیرانه در این محیط ها به جد و با پوشش کافی انجام شود.

* کانون‌های هدف شامل چه محیط‌هایی می‌شوند؟

- یکی از محیط‌های چند گانه، محیط آموزشی است. همچنین خانه و محله یکی دیگر از محیط‌های چند گانه به حساب می‌آیند. محیط‌های آموزشی شامل دانشگاه و قبل از دانشگاه است همچنین در این برنامه محیط‌های کاری و اداری و صنعتی هدف قرار گرفته‌اند. محیط چهارمی که فضا برای فعالیت در آن باز شده است فضای مجازی است که وقت قابل توجهی از افراد را صرف خود می‌کند.

* از بین محیط‌های هدف کدام محیط از اولویت بیشتری برای ارایه آموزش‌ برخوردار است؟

-در بحث فضاهای آموزشی مهم‌ترین اولویت و مهم‌ترین گلوگاه و همچنین موثرترین مداخله باید در فضای مدرسه انجام شود زیرا از اواخر دوره راهنمایی تا اواسط دبیرستان دانش آموزان در سن بلوغ، تجربه کردن، خطرپذیری و ریسک پذیری قرار دارند. افراد در این سن در معرض بیشترین آسیب هستند. مطلب مهمی که وجود دارد این است که آموزش و پرورش احساس می‌کند اگر بگوییم دانش آموز معتاد وجود دارد اینگونه تلقی می‌شود که آموزش و پرورش، نوجوانان و جوانان را معتاد کرده است، در صورتی که چنین نیست. فضای اجتماعی، اشاعه مواد مخدر، دسترسی آسان به مواد و نداشتن مهارت های لازم برای «نه» گفتن به مواد و نبود مهارت‌های مقابله‌ای برای اینکه برابر فشار گروه هم‌سالان و سایر نوجوانان فرد به راحتی بگوید من مواد مصرف نمی‌کنم، باعث شده است که در فضاهای جمعی احتمال اشاعه و انتقال این بلیه و آسیب وجود داشته باشد پس می‌توان نتیجه گرفت آموزش و پرورش یکی از فضاهای مهم برای بحث پیشگیری است.

* اقدامات وزارت آموزش و پرورش به عنوان اولین گلوگاه پیشگیری از استفاده مواد مخدر تا به امروز کافی و موثر بوده است؟

-آموزش و پرورش باید برنامه‌های پیشگیرانه را در کانون توجه خود قرار دهد. بر اساس برنامه پنجم توسعه بنا بوده است 40 درصد دانش آموزان تحت پوشش برنامه‌های پیشگیرانه قرار بگیرند ولی آن چیزی که ما به صورت علمی و تحقیق ارزیابی کردیم، این بود که این پوشش بالای 10 درصد نرفته است و 25 درصد از هدف تحقق پیدا کرده است. البته باید بگوییم وزارت آموزش و پرورش اولویت‌های دیگری دارد و کمبود منابع و اعتبارات باعث شده کمتر در این زمینه برنامه لازم را داشته باشد. ما نیمی از بودجه پیشگیری ستاد مبارزه با مواد مخدر را به وزارت آموزش و پرورش اختصاص می‌دهیم و آموزش و پرورش باید طبق مصوبه ستاد چهار برابر این بودجه را از محل بودجه‌های ذاتی‌اش در امر پیشگیری از اعتیاد قرار دهد که متاسفانه نتوانسته در این زمینه بودجه‌گذاری کند.

* حال که آموزش و پرورش نمی‌تواند آنگونه که باید در این زمینه اقدامات لازم را انجام دهد پیشنهاد شما برای این نهاد چیست؟

- منابع انسانی وزارت آموزش و پرورش هم در این زمینه کفایت نمی‌کند حالا که منابع انسانی و بودجه کافی در آموزش و پرورش برای این موضوع وجود ندارد ما درخواستمان این است و اصرار می کنیم این وزارتخانه که نمی تواند به تنهایی این بار را بردارد، درب مدارس را باز کند تا با رعایت حدود و موازین و ظرافت‌های کاری، بخش غیر دولتی شامل انجمن‌های اولیا و مربیان، NGO‌هایی که در زمینه آموزش در فضاهای آموزشی کار می‌کنند و سایر نهادهای دانش آموزی وارد گود شوند و در این زمینه آموزش لازم را به دانش آموزان ارائه دهند. اگر این اتفاق بیفتد 40 تا 50 درصد هدف خود را تحت پوشش قرار داده‌ایم و جلوی بسیاری از آسیب‌های بعدی گرفته می‌شود. در حال حاضر بر اساس آماری که در سال 1390 در طرح ارزیابی سوء مصرف مواد حاصل شده است 9 دهم درصد دانش آموزان مواد مصرف می‌کنند. در یک جمعیت 13 میلیونی 9 دهم درصد رقمی حدود 120 هزار نفر است. البته نتیجه تحقیقات اخیر هنوز حاصل نشده و طی یک تا دو ماه آینده نتایج شیوع شناسی جدید اعلام می شود.

* پس چرا عده‌ای آمار دانش‌آموزان معتاد در مدارس را انکار می‌کنند؟

- وقتی در یک گستره چند ده میلیونی حدود 100 هزار نفر مصرف کننده وجود دارد نمی‌توانیم بگوییم که این معضل اصلا در بین دانش آموزان وجود ندارد. در طرح ارزیابی جدید مشخص می‌شود که این روند رو به افزایش است یا رو به کاهش و یا تغییر الگوی مصرف به چه سمت و سویی می‌رود. بر اساس نتایج این ارزیابی می‌توانیم برای حل این مشکل برنامه ریزی کنیم. نگاه انکارآمیز به این موضوع به جز سرپوش گذاشتن بر اعتیاد و پنهان کردن آن چیزی جز اشاعه و گسترش استفاده از مواد مخدر را در پی ندارد.

* آیا ستاد مبارزه با مواد مخدر در این راستا همکاری موثری با آموزش و پرورش داشته است؟

- نگاه ستاد مبارزه با مواد مخدر و دبیرخانه ستاد که هماهنگ کننده بین دستگاه‌ها است به موضوع مواد مخدر متفاوت است. ما معتقدیم که آمار خود به خود نقشی را ایفا نمی‌کند. آمار وقتی ارزش دارد که به عنوان مبنا قرار گیرد و بر اساس آن برنامه اجرایی طرح شود آن هم برای رفع یک مشکل مهم که اشاعه مصرف مواد مخدر است. ما در این زمینه همکاری خوبی را با وزارت آموزش و پرورش شروع کردیم و نیمی از اعتبارات پیش بینی شده ستاد مبارزه با مواد مخدر در حوزه پیشگیری را به آموزش و پرورش اختصاص دادیم و با تجارب خوبی که در اختیار داشتیم می‌توان گفت برنامه‌های خوبی در دست اجرا است. ما از لحاظ تنوع برنامه‌ها مشکلی نداریم ولی متاسفانه میزان پوشش پایین است.

سیاست محوری وزیر کشور که آن را به ستاد مبارزه با مواد مخدر نیز اعلام کرده است اجتماعی کردن مبارزه با مواد مخدر است و اولویت را بر امر پیشگیری و مشارکت اجتماعی قرار داده است. آقای وزیر در این زمینه همیشه صحبت کارشناسانه‌ای را مطرح می‌کند که ما آن را سر لوحه کار خود قرار داده‌ایم حال حرف این است که ما باید برای تعداد معتادانی که در کشور داریم که حداکثر سه درصد از جمعیت‌مان را تشکیل می‌دهند به وسیله 97 درصدی که سالم هستند برنامه‌های پیشگیرانه آموزشی و مهارتی قرار دهیم تا هم آن سه درصد از مصرف مواد خودداری کنند و هم آن 97 درصد سالم به سمت و سوی مصرف مواد نروند. اگر کسی به هنگام باران چتر به همراه خود داشته باشد تمام قد خیس نمی‌شود ممکن است کمی پاچه شلوارش خیس بشود اما مطلقا آب باران به همه بدنش نفوذ نمی‌کند و در واقع آسیب پذیری اش به حداقل می‌رسد. یکی از برنامه‌های ستاد مبارزه با مواد مخدر این است که جمعیت 97 درصدی سالم جامعه را متقاعد کنیم که آن سه درصد آسیب دیده و مبتلایان به مصرف مواد را تحت پوشش خود قرار دهند یعنی آنها را در زمینه درمان، صیانت و حفاظت مورد حمایت خود قرار دهند. همچنین در زندگی مثمر آنها بعد از ترک مشارکت داشته باشند.

* نگاه جامعه در حال حاضر به معتادان نامناسب است. شما در ستاد مبازره با مواد مخدر برای تغییر این نگاه چه اقداماتی انجام داده‌اید؟

- نگاهی که در حال حاضر به معتادان و یا حتی معتادان بهبود یافته وجود دارد یک نگاه پر از انگ و تحقیر آمیز است؛ این نگاه باید اصلاح شود. باید نگاه افراد به اعتیاد مثل سایر بیماری‌ها باشد یک بیماری مزمن عود کننده که افراد ممکن است، ترک کنند اما مجددا به سمت اعتیاد لغزش داشته باشند کما اینکه وقتی برخی از بیماری‌ها را درمان می کنیم همانند سرطان پس از مدتی بیماری عود می‌کند فلذا باید نگاه‌مان را در این زمینه تغییر دهیم. اگر این نگاه را در بین مردم ترسیم کنیم و آنها را به سمت و سویی ببریم که نگاه مدنظرمان حاصل شود به نظر من مردم بیشترین مشارکت را خواهند داشت. در این زمینه اداره کل توسعه مشارکت های مردمی و امور سازمان‌های غیر دولتی یک بانک اطلاعاتی از NGO های فعال را تهیه کرده و با آنها ارتباطات و مراودات مستمر دارند و این NGOها در جهت آموزش برای این افراد کارگاه های آموزشی برگزار می‌کنند.

*هم‌اکنون چه تعداد NGO در این زمینه فعالیت می‌کنند؟

-هم اکنون دو هزار و 870 NGO در این زمینه در کشور فعال هستند که تقریبا نیمی از آنها تا امروز با رعایت حداقل استانداردهای مورد نیاز در بانک اطلاعاتی ستاد مبارزه با مواد مخدر ثبت شده‌اند و در حوزه‌های مختلف کاهش تقاضا فعال هستند که از جمله این حوزه‌ها می توان به حوزه پیشگیری، درمان، کاهش آسیب و حرفه آموزی اشاره کرد. البته برخی فرجه‌ها از سوی ستاد مبارزه با مواد مخدر به NGO‌ها داده می‌شود و مورد حمایت قرار می‌گیرند به عنوان مثال دریافت اخذ مجوز آنها را تسریع می‌کنیم. ما امیدواریم این ارتباط بیشتر شود و با توان افزایی در زمینه افزایش کمی و کیفی NGOها بتوانیم بخش عمده این کار را توسط خود مردم انجام دهیم. کما اینکه در بحث درمان در حال حاضر 85 درصد از درمان روی دوش بخش غیر دولتی است و در امر پیشگیری و انتقال هم قرار است این اتفاق بیفتد.

* ستاد مبارزه با مواد مخدر در برنامه ششم توسعه چه هدفی را دنبال می‌کند؟

- برنامه ششم توسعه یک هدف بسیار جدی را مدنظر خود قرار داده است که باید تحقق پیدا کند. این هدف بسیار بلند و سخت، دسترسی به کاهش 25 درصدی اعتیاد در طول برنامه است. این کاهش سالی پنج درصد در نظر گرفته شده است و مجموعا باید 25 درصد از اعتیاد مملکت در طول این مدت کاسته شود. دستگاه های عضو ستاد باید این کار را از طریق مبارزه همه جانبه و متوازن و از طریق مدیریت مصرف انجام دهند.

* مدیریت مصرف در این حوزه به چه معناست؟

-مدیریت مصرف در دنیا تدابیر و تفاسیری را به همراه دارد یعنی باید به سمت و سویی حرکت کنیم که با مدیریت مصرف و قطع رابطه مصرف کننده با قاچاقچی مواد مخدر و ایجاد ظرفیت درمان و پیوستن معتادان به مراکز درمانی اعم از سم زدایی و با رویکرد پرهیز مدارانه یا درمان‌های نگهدارنده معتادان را از مواد مخدر دور نگه داریم به عنوان مثال در درمان‌های نگهدارنده فرد باید به جای مصرف مواد مخدر هروئین، تحت پوشش متادون درمانی قرار گیرد. باید الگوهای مصرف را تغییر دهیم و از اشاعه اعتیاد در کشور جلوگیری کنیم. هر معتادی که تحت پوشش مراکز درمانی قرار می‌گیرد و برنامه‌های درمان نگهدارنده بر روی او اجرا می‌شود باید از شمول معتادان کشور کاسته شود. خوشبختانه در این زمینه توفیق قابل توجهی رخ داده است و کسانی که مورد درمان قرار گرفته‌اند دیگر موارد سوء مصرف را ندارند و می‌توانند کارهای خود را تا حد نسبی انجام دهند. همچنین ناخالصی مواد باعث افزایش عفونت‌های آنها نمی‌شود و در تزریقات مشترک دچار بیماری HIV و یا ایدز نمی‌شوند. این موضوع اگر از طریق الگو دنبال شود به طور حتم با کاهش مصرف کننده مواد روبرو خواهیم شد.

* آیا در ایران برنامه‌ای برای مدیریت مصرف مواد مخدر اجرا می‌شود و یا ما در این زمینه از کشورهای دیگر الگو برداری می‌کنیم؟

-مدیریت مصرف و کاهش آسیب در کشور ما از سال 1380 آغاز شده است؛ یعنی ما در این زمینه یک قدمت 14 ساله داریم و توسعه قابل قبولی به وجود آمده است. تغییر الگوی مصرف از سمت و سوی مواد سنتی به صنعتی از یک سو و یکسری سیاست‌های جایگزین دیگر، سیاست کاهش تقاضا و مدیریت مصرف را تا حدودی کمرنگ کرده بود اما این موضوع دوباره در کانون توجه جدی قرار گرفته است. در کشورهای مختلف دنیا سیاست های متفاوتی راجع به مواد مخدر وجود دارد و بسیاری دم از قانونی سازی مواد مخدر می‌زنند و می‌گویند مواد در پاره‌ای از کشورها قانونی شده است اما باید بگویم این صحبت‌ها صحیح نیست و آنگونه نیست که مواد آزاد شده باشد.

* مدیریت مصرف مواد مخدر در ایران بر اساس الگوی کاهش آسیب، چگونه تعریف می‌شود؟

- مدیریت مصرف یعنی اینکه از مصرف مواد پر خطر جلوگیری کنیم و امکان استفاده از مواد کم خطر را در برخی از مکان‌ها و محل‌های خاص به وجود آوریم تا افرادی که به اعتیاد مبتلا هستند و دائما مواد مصرف می‌کنند با مصرف مواد کم خطرتر به سمت و سوی مواد پر خطر نروند. این برنامه بسیار موفق خواهد بود در این برنامه در نظر داریم سوء مصرف کننده معتادی را که هروئین تزریق می‌کنند به مصرف کننده‌ای تبدیل کنیم که از مواد خوراکی متادون استفاده می‌کند. اگر کسی هروئین و یا مواد سنگین مصرف می‌کند و یا شیشه بهتر است به جای آن ماریجوانا یا حشیش مصرف کند چون خطر ماریجوانا خیلی کمتر است در واقع با این عمل توانسته‌ایم قدم مثبتی را برداریم. با مدیریت مصرف و جلوگیری از تغییر الگوی مصرف نه تنها بار بیماری کم می‌شود بلکه اقتصاد مواد مخدر در دست حاکمیت قرار می‌گیرد و قاچاقچیان مواد مخدر بازار راحت و آسانی را در دستان خود نخواهند داشت که بتوانند به راحتی در آن جولان دهند. از طرف دیگر مواد کم خطر در دسترس معتادان قرار می‌گیرد چون برای مدیریت مصرف آنها به مناطق خاصی مراجعه می‌کنند. در این مناطق برای آنها برنامه‌های آموزشی تعریف می‌شود تا آنها را به سمت و سوی ترک کامل سوق دهیم و لوازم کاهش آسیب‌ها را در اختیار معتادان قرار می‌دهیم.

* آیا در ایران برنامه‌ای برای نگاه فارغ از نگاه‌های انتظامی و قضایی به بحث پیشگیری از استفاده مواد مخدر وجود دارد؟

- مطلب مهمی که از نظر قضایی و انتظامی اهمیت دارد شاخص بروز جرم است. بخش عمده جرائم توسط معتادان انجام می‌شود. معتادان برای اینکه مواد خود را تامین کنند دست به سرقت، مردم آزاری، جرائم امنیتی، قتل، کودک آزاری و یا زن آزاری می‌زنند. اگر مدیریت مصرف به درستی انجام شود رابطه معتاد با قاچاقچی قطع می‌شود و دسترسی به مواد به حداقل می‌رسد و به طور حتم آمار جرائم نیز به شدت کاهش پیدا می‌کند. در مکان‌هایی که برنامه‌های کاهش آسیب و جایگزین درمانی مثل متادون درمانی و درمان‌های نگهدارنده با پوشش مناسب ایجاد شده است نرخ جرائم به شدت کم شده و این رضایت نسبی جامعه را به وجودآورده و در میان مردم احساس ناامنی را به حداقل رسانده است. البته همگان باید بدانند قانونی سازی به این معنی نیست که هر کسی هر موادی را که می‌خواهد استفاده کند در هیچ جای دنیا چنین چیزی وجود ندارد. بلکه مصرف مواد کم خطر تحت کنترل حاکمیت و با نظارت بر محیط‌های خاص برنامه‌ای است که در دنیا در حال اجرا است و با کسانی که مواد را خارج از این محیط‌ها در اختیار معتادان قرار می‌دهند به شدت برخورد می‌شود.