برنامه‌های درسی و آموزشی مبتنی بر پیشگیری از وقوع جرم نیست

دکتر حمیدرضا نیکوکار، مدرس کیفرشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز و محقق کیفرشناسی مرکز ماکس پلانگ آلمان در گفت‌وگو با خبرنگار اجتماعی خبرگزاری آنا با اشاره به نقش آموزش رشد مدار در پیشگیری از وقوع جرم اظهارکرد: با توجه به این که اهمیت درس کیفرشناسی در دانشگاه‌های کشور مغفول مانده است متاسفانه وقتی فرد در جایگاه بازپرسی قرار می‌گیرد بدون اینکه به سابقه شخصیتی و اجتماعی فرد آسیب دیده اجتماعی توجه داشته باشد، ملاک مجازات را رفتار و ادب مجرم در نظر می‌گیرد، به طوری که با اعمال سلیقه شخصی شش ماه حبس را به یک سال افزایش می‌دهد، زیرا تصور می کند زندان محل تعلیم و تربیت مجرم است.

وی با تاکید بر اهمیت راهبردهای رشد مدار در تعیین کیفر ادامه داد: اهمیت این درس بسیار مورد تاکید است اما متاسفانه در ایران در حد یک درس یک واحدی اختیاری تدریس می‌شود و حتی در برخی دانشگاه‌ها چنین درسی در لیست دروس اختیاری هم جا ندارد.

نیکوکار یادآور شد: این در حالی‌ست که اهمیت این واحد درسی را ‌می‌توان برای تعیین مجازات جرایمی مانند قاتل آتنا و بنیتا در نظر گرفت، اما متاسفانه سریع‌ترین راه حل یعنی اعدام در ملاعام را برای چنین مجرمانی اجرا می‌کنیم زیرا در افکار عمومی تصور می‌شود که شدت مجازات می‌تواند در کاهش وقوع جرایم اثرگذار باشد.

وی با بیان اینکه درس کیفرشناسی روی این مساله به طور علمی بحث و بررسی می‌کند و شدت عمل کیفری نمی‌تواند چندان کارساز باشد، افزود: برخی از مسئولان کشور اعمال مساله علمی در مورد مجرمان را به خاطر منافع شخصی مانند زمانبر بودن و هزینه‌بر بودن نمی‌پذیرند، اما باید بدانیم که راه جلوگیری و مبارزه با جرایم از جمله قاتل آتنا و بنیتا اعدام در ملاءعام نیست.

به گفته نیکوکار قاتل آتنا در جمع دوستانه در سنین کودکی بسیار مورد آزار و اذیت و خشونت سایر همسالان خود قرار گرفته و هیچ مقاومتی در این زمینه از خود نشان نمی‌داده بر همین اساس قبل از اعدام این مجرم باید جامعه شناسان و رواشناسان متخصص او را از نظر شخصیتی و اجتماعی مورد مطالعه و بررسی قرار می‌دادند.

این مدرس دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی یادآور شد: کیفر و مجازات شدید راهکاری برای کاهش جرم و جنایت نیست، به طوری که در کشور آلمان روی گزینه‌هایی خاصی مانند قاتل بنیتا و آتنا سال‌ها مطالعه و تحقق و بررسی‌های علمی و روانشناسی صورت می‌دهند تا بتوانند علل و عوامل چنین پدیده‌ای را مشخص کنند برهمین اساس نباید کیفر را به عنوان گام اول در نظر گرفت بلکه باید به عنوان آخرین حربه به کیفر و مجازات فکر کرد.

این محقق کیفرشناسی مرکز ماکس پلانگ آلمان ادامه داد: در مرحله اول باید راهبردهای پیشگیرانه اتخاذ کنیم زیرا این شیوه‌ای درمانگر است به عنوان مثال هزینه نگهداری هر زندانی در ایران 150 هزار تومان است، فرض کنید یک نفر را 6 ماه زندانی کنیم این هزینه در مقیاس بزرگتر و تعداد مجرمان رقم قابل ملاحظه‌ای می‌شود؛ باید بسنجیم راه‌های پیشگیرانه مقرون به صرفه‌تر است یا کیفر و مجازات.

نتایج علمی یک طرح پیشگیری از وقوع جرم

نیکوکار با تاکید بر اجرای طرح‌های رشدمدار برای مبارزه با رفتارهای نامناسب و ناهنجاری‌های اجتماعی گفت: طرح پیش دبستانی پِری (PERRY PRESCHOOL) بین سال 1962 تا 1965 در آمریکا اجرا شد، در این طرح کاملا علمی و سنجش شده، دانش آموزان مهارت‌های مختلفی از جمله نه گفتن به مواد مخدر را می‌آموزند. در این طرح 132 نفر از دانش آموزان در گروه آموزش‌های مهارتی و 132 دانش آموز دیگر خارج از این طرح قرار می‌گیرند که در قالب یک بسته آموزشی مهارت‌های خاصی به آنان آموزش داده می‌شود.

نیکوکار ادامه داد: در این طرح همه کودکان از بهره هوشی، وضعیت اشتغال پدر، میزان تحصیلات والدین، اختلاف سنی کودک و مادر،‌میزان برخورداری کودک از نظر اتاق مستقل به طور یکسان برگزیده شد و کودکان رده سنی 5 تا 11 سال به طور سالانه آزمون می‌شدند و تا 40سالگی آنان این طرح ادامه داشت.

وی اضافه کرد: آموزگاران هر روز 2 ساعت و نیم برنامه آموزشی برای این بچه‌ها داشتند که یک بسته آموزشی را برای این کودکان پیاده می‌کردند و هر هفته یک ساعت و نیم ملاقات آموزگار با مادر کودک صورت می‌گرفت تا به مادر نحوه برخورد و تربیت صحیح کودک را آموزش دهند. در این طرح 4 معلم آموزش 25 دانش آموز را در دست داشتند و برنامه منظم ملاقات هفتگی با والدین کودکان داشتند.

این استاد دانشگاه آزاد افزود: در این طرح مهارت‌های شناختی و اجتماعی به کودکان آموزش می‌دادند، به عنوان مثال کودکان می‌آموختند لغات و مشکلات خود را شخصا حل کنند، برای فعالیت‌های جسمی و اجتماعی کودک کار می‌کرد و بچه ‌ها بازی ها را خودشان طراحی کنند. در سن 20 سالگی مصاحبه با شرکت کنندگان در طرح نشان داد که آنان از نظر اقتصادی، اجتماعی، بزه کاری و محکومیت تفاوت قابل توجهی با یکدیگر دارند.

نیکوکار یادآور شد: هر دلاری که آمریکا برای هر فرد هزینه می‌کند باعث شد که از نظر اجتماعی 14 دلار و 14 سنت صرفه جویی اقتصادی به همراه داشته باشد، 77 درصد افراد این طرح در مقابل 46 درصد توانستند گواهی تحصیلات عمومی دریافت کنند، 8 درصد شرکت کنندگان طرح در مقابل 41 درصد از خدمات بهداشت روان استفاده کردند، والدین شرکت کنندگان طرح در 15 سالگی خیلی دیدگاه بهتری نسبت به تحصیل و پیشرفت فرزندانشان داشتند. حتی نرخ اشتغال این دو گروه نیز با یکدیگر متفاوت بود به طوری که در 40 سالگی 76 درصد شرکت کنندگان طرح نسبت به 62 درصد افراد خارج طرح مشغول به کار بودند. در 27 سالگی 27درصد شرکت کنندگان طرح نسبت به 5 درصد افراد خارج طرح صاحبخانه شدند و میزان محکومیت 55درصد افراد خارج طرح نسبت به 36 درصد افراد داخل طرح گزارش شد.

به گفته این استاد دانشگاه هر چه میزان زندانی در آمریکا کمتر باشد هزینه‌های دولت نیز به همان نسبت کاهش می‌یابد به طور کلی نتایج این طرح نشان داد اگر طرح پیش دبستانی پری را در قالب آموزش‌های فشرده در مناطق محروم و فقیر نشین پیاده سازی کنند اثرات چشمگیری در کاهش بزه‌کاری‌ها و آسیب‌های اجتماعی به همراه دارد.

نیکوکار یادآور شد: برهمین اساس در کشورهایی که این طرح و طرح‌های نه گفتن به مواد مخدر برای دانش آموزان اجرا نمی‌شود نباید توقع داشته باشیم که افراد به سمت مصرف مواد مخدر گرایش پیدا نکنند اما متاسفانه محتوای درسی و آموزشی آموزش و پرورش کشور ما بسیار قابل نقد است زیرا فهم فکر کردن و مسئولیت پذیری را به دانش آموزان آموزش نمی دهند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه کیفرهای شدید قضایی مانند قرص مسکن به طور مقطعی درمانگر است، ادامه داد: باید قبل از مجازات و تعیین کیفر سابقه شخصیتی و خانوادگی فرد آسیب دیده را مورد توجه قرار داد و براساس آن تصمیم گیری کرد زیرا اگر دانش و آگاهی مردم در مورد فرد آسیب دیده افزایش یابد قطعا در قضاوت آنان نیز تاثیر گذار خواهد بود.

وی تاکید کرد: باید در سیستم قضایی و زندان‌های ما تمرکز به سمت پیشگیری غیرکیفری و پیشگیری رشد مدار هدایت شود زیرا با اجرای حکم اعدام یک مجرم نابودی سرمایه انسانی و آسیب به خانواده آن فرد را رقم می‌زنیم در حالی که می‌توانیم از همان مجرم را به شهروندی مولد تبدیل کنیم که در تولید کار و نیرو موثر باشد.