پروژه گاپ ترکیه؛ عامل بحران ریزگردها در ایران

گروه بین‌الملل خبرگزاری آنا-سمیرا سامعی؛ در دنیای امروز همواره درباره حمایت از محیط زیست صحبت می‌شود و در تمام متن‌ها، مقالات، یادداشتها و ... همیشه تاکید داریم که مسائل مربوط به حیات بشر در گرو محیط زیستی است که منابع آب و مسائل مربوط به آن از اهمیت بالایی برخوردار هستند.

متاسفانه به دلیل تغییرات آب وهوایی، کمبود بارش، کاهش آبهای سطحی و ... دچار خشکسالی و کمبود آب شیرین هستیم، ولی بدون توجه به این مسائل برخی از کشورها فقط به دنبال منافع خود هستند، و تلاش می‌کنند برای تامین نیازهای خود، حتی به ضرر کشورهای دیگر، از منابع طبیعی استفاده کنند.

امروزه یکی از مسائلی که در چند سال اخیر در همسایه غرب کشورمان(ترکیه) روی داده است طرح عظیم پروژه گاپ و یا Guneydogu Anadolu Projesi است که اثرات زیان بار زیست محیطی چشمگیری برجای گذاشته است. گاپ پروژه عظیمی مشتمل بر 22 سد و 19 نیروگاه آبی است، که بر روی دجله و فرات در منطقه شرقی ترکیه واقع شده است، که این خود، موضوع بهره‌برداری آب‌های دجله و فرات را به بزرگترین چالش ژئوپلیتیکی منطقه تبدیل نموده است.

سدسازی‌های ترکیه بر روی دجله و هورالعظیم نه فقط برای کشور عراق حتی برای مردم ایران به ویژه در استانهای غرب و جنوب کشورمان موجب بروز ریزگردهایی است که برخاسته از تالابهای خشک شده در جنوب عراق است، و همه اینها اثرات مخرب سدسازی‌ها در ترکیه است. اگرچه این پروژه مورد انتقاد و مخالفت دوستداران محیط زیست قرار گرفته است ولی ترکیه این مساله را نمی‌پذیرد و ادعا می‌کند که تبعات زیست محیطی این پروژه‌ را بر روی کشورهای اطراف در نظر گرفته‌، و نیز مدعی هستند که هر گاه یک یا چند کشور پایین دست با خشکسالی روبرو شوند می‌توانیم آب مورد نیازشان را تامین کنیم . این در حالی است که کارشناسان ایران و عراق دیدگاهها و نظرات دیگری در این زمینه دارند.

البته دولت ترکیه ادعا دارد که در چارچوب این طرح، نه تنها برق و آب برای توسعه‌ی کشاورزی تأمین شده و سیلاب‌ها کنترل خواهند شد، بلکه امکانات بسیاری مانند جاده، راه آهن، فرودگاه، جاذبه گردشگری، کارخانه، بیمارستان، مدرسه و امکانات نوین برای مردم این کشور فراهم می‌شود و از مهاجرت مردم نیز جلوگیری خواهد شد. البته ممکن است که تمام این امکانات برای خود مردم ترکیه باشد ولی برای ایران و عراق مشکلات متعددی به وجود آورده است.

به عنوان مثال سد آتا ترک از جمله سدهای گاپ و بزرگترین سد و نیروگاه برق آبی در ترکیه است که اصلی‌ترین عامل خشک شدن زمین‌های عراق را تشکیل می‌دهد. به عبارتی آب رودخانه‌های دجله و فرات به واسطه سد سازی‌های ترکیه کم شده و دشت بین النهرین رطوبت خود را از دست داده و به منبعی برای تولید گرد و غبار تبدیل شده است. دولت ترکیه با افتتاح سد بزرگ آتاترک بر رود فرات عملا آغاز شکل‌گیری ریزگردها در غرب ایران و تشدید بیابان‌زایی در عراق را سبب شده است. با تکمیل نهایی طرح گاپ، ترکیه حدود 45 درصد آب رودخانه‌های دجله و فرات را کنترل خواهد کرد و در یکی دو دهه آینده سبب کاهش آب ورودی به عراق تا میزان 80 درصد می‌شود. همچنین نتیجه استفاده گسترده از آنها، آلودگی آب‌های زیرزمینی و از طرفی دیگر آبیاری بی‌رویه، باعث رسوب نمک در خاک شده و در دراز مدت آن را شور می‌کند.

در مورد سد ایلیسو نیز که یکی از بزرگترین سدهای طرح گاپ (GAP) بر روی رود دجله در کشور ترکیه است مشکلات زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی بیشماری را برای کشورهای منطقه چه به صورت مستقیم و چه غیر مستقیم بوجود آورده است. هر چند هنوز این طرح به طور کامل اجرا نشده تاثیرات زیست محیطی آن شروع شده و باعث به وجود آمدن گرد و غبار بی‌سابقه در منطقه و ایران شده است. در عراق و سوریه نیز سبب نابودی کشاورزی و دامداری و همینطور کم آب شدن اروند رود و ورود آب شور دریا به آن و نهرهای متصل به اروند می‌شود که در نتیجه نخلستان و دامپروری منطقه را نابود می‌کند.

از این رو می‌بینیم سدسازی ترکیه بحران‌های اقتصادی و زیست محیطی زیادی را به وجود آورده، و این مساله باعث کمبود آب در منطقه شده است. با توجه به پیش بینی‌های انجام شده تا سال 2045 تقاضای آب در خاورمیانه به مقدار 60 درصد افزایش پیدا خواهد کرد. این مقدار چشمگیر، نشان دهنده این است که بحران آب در آینده قطعی است و مدیریت صحیح منابع آب اصلی‌ترین وظیفه کشورها و دولت‌هاست.

حال با توجه به بروز ریزگردهای که به کشورمان وارد می‌شود و نیز خشکسالی در عراق باید به این مساله توجه داشته باشیم که برای حل بسیاری از این مسائل دیپلماسی و همکاری‌ها هست که بحران را از منطقه دور می‌کند، در غیر این صورت اثرات یک موضوع فقط در حوزه داخلی یک کشور باقی نمی‌ماند بلکه منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نیز می‌شود. در کل کشورها باید بر سر حوضه‌های آبریز و رودخانه‌های مشترک به توافق برسند و تنها در جهت تامین منافع خود نباشند در غیر این صورت با چالشهای بسیاری مواجه خواهند شد.

منابع

1. استراتژی آبی ترکیه علیه ایران ، 1396، شبکه العالم

5. با دیپلماسی باید از فاجعه زیست محیطی جلوگیری کرد، 1396، دیپلماسی ایرانی

2. بگی حسینعلی، 1395، سدهای ترکیه ، سوریه و افغانستان بزرگترین چالش زیست محیطی برای ایران ، همایش بین‌المللی مخاطرات طبیعی و بحران های زیست محیطی ایران ، راهکارها و چالشها


3. سدهای ترکیه برای همسایگان منافع دارد/از آب استفاده سیاسی نمی‌کنیم، 1396، مهر


4. عراقچی سید عباس، 1396، ادعای ترکیه در مورد پروژه «گاپ» قانع‌مان نکرد

6. محمدی ، عباس ، نگاهی به طرح عظیم GAP در ترکیه و آثار آن بر حوضه دجله و فرات ، سدسازی در ترکیه، بیابان‌زایی در عراق ، 1395، ماهنامه جهان سبز- شماره 4 و 5

5. نشست بررسی بحران ­های زیست محیطی در منطقه غرب آسیا ، 1396، مؤسسه آینده پژوهی جهان اسلام و دفتر مطالعات سیاسی و بین ­المللی وزارت امورخارجه

7. The Threat of Ilisu Dam and the Failure of the Iraqi Government to Protect Iraqi’s Right to Water، 2015، ICSSI Baghdad