دلایل پدیدآمدن ریزگردها و راهکارهای مقابله با آن

شناخت ریزگردها
ریزگردها ذرات بسیار ریز خاک هستند. ریزگرد مجموعه‌ای از گردوغبار، دود و دیگر ذره‌های خشک معلق در هواست که باعث کدرشدن آسمان می‌شود. خاستگاه ریزگرد آلاینده‌های صنعتی، آمدوشد خودروها، آتش‌سوزی جنگل‌ها، گسترش بیابان‌ها، شخم‌زدن زمین در آب‌وهوای خشک و موارد دیگری مانند اینهاست. ریزگرد اغلب زمانی رخ می‌دهد که ذرات گردوغبار و دود در هوای خشک افزایش یابد. یکی از مهم‌ترین عوامل بروز پدیده ریزگردها، فرسایش بادی است. در حقیقت وزش باد سبب جدا‌شدن لایه سطحی زمین شده و اجزای این لایه را با خود به بخش‌هایی دیگر می‌برد. همچنین این ذرات به دلیل سبک‌بودن تا مدت‌ها در هوا معلق می‌مانند. جابه‌جایی ریزگردها از یک مکان به مکانی دیگر ممکن است مشکلات بسیاری را برای کشاورزی و محیط زیست منطقه مقصد به همراه داشته باشد. در شرایطی که ریزگردها از زمین‌های کشاورزی یک منطقه برخاسته باشند، انتقال آنها به منطقه‌ای دیگر سبب جابه‌جایی مواد شیمیایی به‌کاررفته در کودها یا هر نوع آلودگی دیگر می‌شود.
ریزگردها از کجا می‌آیند؟
بررسی‌های انجام‌شده درباره ریزگردهای ایران نشان می‌دهد این پدیده بیشتر در مسیر شمال‌غربی به جنوب‌شرقی جریان دارد. در حقیقت گردوغبار از کشورهای همسایه غربی ایران یعنی عراق و سوریه وارد ایران می‌شوند. براساس این مطالعات، محدوده ساحل غربی رود فرات و ساحل شرقی رود دجله، اصلی‌ترین مرکز برخاستن این ریزگردها به شمار می‌آید. علاوه بر این، شبه‌جزیره عربستان نیز دومین کانون ورود گردوغبار به ایران محسوب می‌شود. برخی محققان کشورمان بر این باورند منشأ توفان‌های گردوغبار، احتمالا زمین‌های بدون پوشش و تالاب‌های خشک‌شده هورالعظیم در مرز ایران و عراق هستند. البته علاوه بر این، عوامل داخلی تشدیدکننده مانند کمبود فضای سبز شهری، کثرت زمین‌های بدون پوشش در مرکز و حواشی شهر اهواز، نخاله‌های ساختمانی رهاشده و موارد دیگری مانند این نیز در تشدید پیامدهای این وضعیت مؤثر هستند.
نگرانی از فلزات سنگین
علاوه بر این موارد، گفته شده است در گردوغبار این مناطق مقدار زیادی فلزات سنگین وجود دارد. پژوهش‌ها نیز نشان می‌دهد غلظت فلزات سرب، روی و کادمیوم در این گردوغبارها، بیشتر از حد مجاز است. پژوهشگران بر این باورند با توجه به جمعیت بالای استان خوزستان و اثرات منفی و ناگوار پدیده گردوغبار بر سلامت آنها، این منطقه نیازمند توجه ویژه و فوری مسئولان است. اما علاوه بر اینها، بارها گفته شده در ریزگردهایی که از عراق می‌آید، مقدار زیادی اورانیوم ضعیف‌شده نیز وجود دارد. گفته می‌شود منشأ این اورانیوم ضعیف‌شده، سلاح‌هایی است که آمریکا در عراق به‌کار گرفته است. حتی برخی مدعی شدند به دلیل وجود این اورانیوم ضعیف‌شده، چند مورد تولد کودکان فلج بر اثر آلودگی‌ گردوخاک به اورانیوم ضعیف‌شده نیز در استان خوزستان مشاهده شده است. البته مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست کشورمان، وجود اورانیوم ضعیف‌شده در ذرات گردوغبار را تکذیب و تأکید کردند طبق بررسی‌های انجام‌شده، اورانیوم ضعیف‌شده در گردوغبار و ریزگردهایی که از عراق وارد کشور می‌شود، وجود ندارد.
عوامل تولید ریزگرد
ریزگردها به دلیل فرسایش خاک ایجاد می‌شوند. در سال‌های گذشته، بسیاری از آبگیرهای اطراف دو رود دجله و فرات خشکانده شد که درنهایت به بی‌ثبات‌شدن خاک این مناطق منجر شد. همچنین اجرای پروژه‌های سدسازی متعدد در ترکیه (که رود دجله از آنجا سرچشمه می‌گیرد) و نیز طرح‌هایی که با هدف انحراف مسیر آب فرات در سوریه به اجرا درآمده است، همه از دلایل تشدید این پدیده هستند. همچنین فرسایش گسترده خاک در برخی نقاط ایران، خشک‌سالی‌های گسترده و خشک‌شدن برخی آبگیرها نیز مزید بر علت شده است.
مشکلات ریزگردها
ریزگردها طیف گسترده‌ای از مشکلات را به همراه دارند. از تارشدن دید تا لغو پرواز هواپیماها، از مشکلات تنفسی تا اختلال در زندگی روزمره، از پیامدهای ریزگردهاست. همچنین این پدیده به بروز مشکلاتی در زمینه عملکرد نیروگاه‌ها و حتی ایجاد اختلال در فرایند ارسال سیگنال‌های تلویزیونی می‌انجامد. به‌خطرانداختن سلامت شهروندان و محیط زیست نیز از اصلی‌ترین پیامدهای ناشی از پدیده ریزگردها به شمار می‌رود. غلظت بالای ذرات ریز موجود در هوا موجب می‌شود افرادی که دچار مشکلات تنفسی مانند آسم و برونشیت هستند با مشکلات زیادی مواجه شوند. به‌همین‌دلیل است که زمان ایجاد این پدیده، آمار مراجعان به کلینیک‌ها و بیمارستان‌ها به‌شدت افزایش می‌یابد. افزون بر این، اگر افراد مدت‌زمانی طولانی در معرض این ذرات قرار گیرند ممکن است با مشکلاتی در عملکرد کلیه و کبد نیز مواجه شوند. کشاورزی نیز یکی از دیگر قربانیان ریزگردهاست. گردوغبار معلق می‌تواند تغییراتی در چرخه‌های زیستی ایجاد کند. این ذرات به دلیل معلق‌بودن در هوا، ممکن است نظم بارش را نیز تغییر دهند. همچنین ذرات معلق به دلیل ایجاد مانع در برابر نور خورشید ممکن است کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی را به‌میزان قابل‌توجهی تحت‌تأثیر خود قرار دهند.
اقدام علیه ریزگردها
اقدامات موردنیاز برای کاهش احتمال بروز پدیده ریزگرد را می‌توان در دو سطح ملی و بین‌المللی طبقه‌بندی کرد. اقداماتی نظیر مذاکره با کشورهای همسایه برای درپیش‌گرفتن راهکارهایی سازنده برای کاهش پدیده ریزگرد، از جمله اقدامات بین‌المللی است. توجه بیشتر به منابع‌ طبیعی از جمله تالاب‌ها، آموزش اقدامات مرتبط با سلامت به شهروندان هنگام بروز این پدیده و از همه مهم‌تر، تدوین برنامه‌ای جامع برای پدیده ریزگردها می‌تواند پیامدهای ناشی از این مشکل را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد.
چند راهکار برای مقابله با گردوغبار
به گفته کارشناسان، تحقیق و پژوهش‌هایی که در زمینه ریزگردها انجام شده است، نشان می‌دهد برای مقابله با پدیده گردوغبار، باید در سه سطح عمل کرد؛ سطح اول جلوگیری از تولید و برخاستن و انتقال و انتشار غبار است. پیش از این، برخی از کشورها از چنین راهکارهایی استفاده کرده‌اند از جمله تولید و استفاده از مالچ‌ یا توسعه عرصه‌های سبز در داخل یا خارج از کشور. (هرچند برخی از کارشناسان، استفاده از مالچ را به دلیل هزینه زیاد، ناکارآمدی یا تأثیر نامطلوب بر محیط زیست، مناسب نمی‌دانند. از طرف دیگر برخی از کارشناسان نیز تولید و استفاده از مالچ‌های زیستی را توصیه می‌کنند.) سطح دیگر مقابله با ریزگردها، ممانعت از انتقال و جابه‌جایی آنها در کشور است. ساخت بادشکن‌های بزرگ و وسیع مانند عرصه‌های جنگلی بزرگ یا پهنه سبز بزرگ مرطوب یا بارگذاری سازه‌های سکونتگاهی، از جمله راهکارهای مناسب این روش است. مقابله یا کنترل اثرات سوء ناشی از گردوغبار، مانند اقدامات بهداشتی از جمله موارد مناسب در سطح سوم مقابله با این پدیده است. توزیع ماسک، تعطیلی مدارس و ادارات، جلوگیری از فعالیت‌های آلاینده‌های هوا مانند تعطیلی فعالیت معادن و فعالیت‌های ساختمانی و صنایع و توصیه به گروه‌های آسیب‌پذیر برای خارج‌نشدن از خانه به‌همین‌دلیل انجام می‌شود.