ردپای دوران ساسانی در محوطه گنبد جهانگیر ایوان

لیلا خسروی با اشاره به این که محوطه بزرگ گنبد جهانگیر یکی از سه محوطه ای بودکه در اثر ساخت سد کنگیر کاوش آن در دستور کار پژوهشکده باستان شناسی قرار گرفت، گفت: «با توجه به کمبود منابع و پژوهشهای باستان شناسی به خصوص درباره ساخت این نوع بافت‌های مسکونی و وضعیت شهرها و روستاهای دوران تاریخی در غرب ایران که در صدر اسلام نیز به حیات خود ادامه دادند، اهمیت و ضرورت اجرای این برنامه قابل توجه بود».

این باستان‌شناس مهمترین یافته‌های منقول حاصل از کاوش را شامل یافته های سفالین دانست و گفت: «در میان این مجموعه، سفال‌های شاخص دوران اشکانی در لایه‌های زیرین و سفال‌های شاخص دوره ساسانی همزمان با ساخت بنا و سفال‌های اسلامی به‌مقدار کم مربوط به فازهای استقرار عشایری به دست آمد».‌

وی یافته‌های سنگی، فلزی، شیشه‌ای و بقایای استخوانی جانوری و گیاهی را از دیگر آثار به دست آمده در این کاوش اعلام کرد و گفت: «یافته های سنگی اعم از سنگ آسیاب، مشته سنگ، هاون، سنگ وزنه، سنگ چاقو تیزکن بود که نوع معیشت ساکنین محوطه در فاز عشایری را برای ما مشخص می کند.»

خسروی با تاکید بر این که شواهد نشان می دهد بنای گلک با طرح و نقشه قبلی احداث شده، گفت: «موقعیت ویژه این منطقه در زاگرس مرکزی و واقع شدن بر سر یکی از راه های باستانی مهم و استراتژیک بین‌النهرین و وجود رودخانه کنگیر می تواند از پارامترهای موثر در شکل گیری این سکونتگاه در دوران تاریخی باشد».

وی افزود: «سنگ گچ ماده اصلی برای بالابردن دیوارها و گچ نیم پخته نیم‌کوب، ملاط اصلی ساخت بنا بوده و از آجر در اندازه های مختلف برای پوشش سقفها استفاده شده است».

به گفته این باستان شناس، ساخت پوشش های گنبدی با آجر و سنگ، ایجاد تالارهای بزرگ با طاقهای ضربی، استفاده از مصالح سنگ و گچ در معماری و استفاده از طاقهای گهواره ای برای پوشش سقف اتاقها، میراث دوران ساسانی است که در این بنا دیده می شوند.

سرپرست هیات برنامه کاوش در محوطه گنبد جهانگیر با اشاره به ایجاد گمانه هایی بر روی کف برخی از فضاها برای تشخیص زیر ساخت و چگونگی پی ریزی و دستیابی به دوران‌های مختلف استقراری بنا گفت: «در این گمانه‌ها چگونگی شالوده و پی سازی بنا مشخص شد».

وی خاطر نشان کرد: «توده آواری درون فضاها از 3 تا 4 متر ارتفاع داشت. این آوار از لاشه سنگ، بقایای گچبری، باقیمانده ملاط گچ نیم پخته نیم‌کوب و سنگ و رسوباتی که بخشی از آوار را به سختی به هم چسبانده، تشکیل شده بود که با این اوصاف بیرون آوردن و نمایان کردن دیوارها کار بسیار دشواری بود».

به گفته خسروی، دوران رونق و شکوفایی منطقه از زمان ساسانی شروع شد چرا که در این دوره بر اثر افزایش جمعیت، شهرنشینی و شهرسازی گسترش چشمگیری پیدا کرد.

این باستان‌شناس با اشاره به این که بقایای معماری نمایان شده از بنای کلگ را می توان به دو بخش تقسیم کرد، گفت: ابتدا بنای اولیه و اصلی که در دوران ساسانی بر روی یک محوطه اشکانی وسیع ساخته شده و در قرون نخستین اسلامی تا قرن چهارم هجری نیز مورد استفاده عشایر و کوچروها بوده است.

خسروی با بیان این‌که این مکان محل قشلاق عشایر در کنار رود کنگیر بوده، افزود: «عملیات کاوش و خاک‌برداری بنا، دخل و تصرفات عشایر در طی قرون متمادی قابل مشاهده بود که استفاده از ساخت و سازهای ابتدائی و ساده با به کارگیری مصالح باقیمانده از ویرانه های بنای اصلی با ملاط گل از جمله این تغییرات بود».

وی با اشاره به حمایت و همکاری معاون آب منطقه ای ایلام و اداره میراث فرهنگی این استان و همچنین همراهی روستائیان منطقه گفت: «اگرچه در طول این فصل به اندازه سه فصل کار باستان شناسی در محوطه کاوش انجام شد ولی به دلیل برودت هوا ادامه کار ناممکن شد و هنوز کاربری این بنای حیرت انگیز برای ما مشخص نیست».

لیلا خسروی اظهار داشت: «محوطه گنبد جهانگیر با مساحتی بیش از 15 هکتار در حاشیه رود کنگیر در بخش زرنه شهرستان ایوان در استان ایلام قرار گرفته است».

این باستان شناس با اشاره به این که رودخانه کنگیر،از موقعیت ویژه استراتژیک قابل توجهی برخوردار است، گفت: «نزاع بر سر آب کنگیر سابقه تاریخی دارد که مهم‌ترین آن در دوره زندیه اتفاق افتاده است و سال‌ها علی خان کلهر بر سر ورود آب این رودخانه به مندلی با نیروهای عثمانی درگیری داشته است».

وی با اشاره به این که استان ایلام از نظر جغرافیای تاریخی در دوران تاریخی و اسلامی به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود، گفت: «بخش شمالی به نام ماسبذان به مرکزیت شیروان یا سیروان و قسمت جنوبی به نام مهرجان قذق به مرکزیت سیمره بوده است که منطقه مورد بررسی ما؛ جزو ایالت ماسبذان محسوب می‌شود».

سرپرست هیات برنامه کاوش در محوطه گنبد جهانگیر همچنین افزود: «در میان متون کهن به شکل جسته و گریخته به سه شهر از توابع ایالت ماسبذان اشاره شده که عبارتند از سیروان، آریوحان و الرذ و محدوده شهر آریوحان را باید در شهرستان ایوان جستجو کرد».

وی با بیان اینکه یاقوت حموی از آریوحان نام برده است گفت: «راولینسون نیز معتقد بوده که مرکز آریوحان همان زرنه است که تا قرن 13 میلادی این ناحیه به نام آریوحان شهرت داشته است».

کاوش در محوطه کلگ گنبد جهانگیر ایوان با مجوز ریاست پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری انجام گرفت .