حاجی مشهدی: «تنگسیر» روح اثر چوبک را حفظ کرده است

به گزارش گروه فرهنگی آنا و به نقل از روابط عمومی‌خانه هنرمندان ایران، در دویست و هجدهمین برنامه سینماتک خانه هنرمندان ایران که دوشنبه 1 شهریور در تالار استاد ناصری برگزار شد، فیلم «تنگسیر» به کارگردانی امیر نادری به نمایش در آمد. در ادامه نیز نشست نقد و بررسی فیلم با حضور عزیزالله حاجی مشهدی و علی علائی برگزار شد.

در ابتدای این نشست علائی از بازیگران و دیگر عوامل ساخت این فیلم یاد کرد و در ادامه به روند فیلمسازی نادری اشاره کرد و نظر حاجی مشهدی در این خصوص را جویا شد. حاجی مشهدی گفت: نادری از اواسط دهه 40 کار عکاسی را شروع کرده بود و به زودی توانست خود را به عنوان یک سینماگر مشتاق عرضه کند و جامعه سینمایی نیز پذیرای او شد. او از نیمه راهِ ساخت فیلم «تنگنا» دچار نوعی تغییر نگاه می‌شود که در «تنگسیر» تا حدودی به پختگی می‌رسد و در «ساز دهنی» به طور کامل از فضای حماسی و فضاسازی های باسمه ای فاصله می‌گیرد. در آن زمان موج نویی در سینمای ایران شروع شده بود که در راس آن کسانی مانند مهرجویی، کیمیایی، بیضایی، تقوایی و.. حضور داشتند و نادری کمی‌دیرتر به آنها پیوست. این جریان به شکل یک خط موازی با جریان اصلی سینما پیش می‌رود و با وجود انگ هایی که به آن می‌زدند، اما سینمایی مبتنی بر فکر و اندیشه بود و تنها به دنبال سود و گیشه نمی‌رفت.

وی ادامه داد: نادری در هنگام ساخت همین فیلمِ «تنگسیر» بود که احساس کرد این روند فیلمسازی او را اقناع نمی‌کند. او پس از دیدن فیلم هایی از سینمای نورئالیستی ایتالیا و بزرگانی مانند دسیکا، آنتونیونی و.. منقلب شده بود. نادری دیگر قادر نبود شبیه به آدم های متعلق به سینمای بدنه آن زمان فیلم بسازد. پس از «ساز دهنی» و در فیلم «انتظار» که شاید چندان مورد پسند مخاطب دوستدار اکشن نباشد، می‌بینیم که نادری به زبان سینما نزدیک تر شده است. این اثر، کاری کاملا درونی، کم گفتگو و به لحاظ تصویر، وفادارتر به سینماست.

این منتقد سینمایی سپس به نوشته شدن نخستین فیلمنامه از داستان «تنگسیر» چوبک توسط ابراهیم وحیدزاده و روند حوادث طی شده تا ساخت فیلم توسط نادری اشاره کرد و گفت: فیلم «تنگسیر» در عین اینکه ادای دینی به داستان چوبک محسوب می‌شود، اما نگاهی به «شلوارهای وصله دار» نیز داشته است. علاوه بر این، نادری خود جنوبی است و با کسانی که در جریان مبارزات رئیس علی دلواری و زائرمحمد بوده اند، گفتگو داشته است. در واقع آنچه در فیلم می‌بینیم، تلفیقی از تمامی‌این موارد است. به هر حال «تنگسیر» یک اقتباس ادبی گرم و جاندار است که روح و کلیت اثر چوبک را نیز حفظ کرده است. فیلم توانسته کشش و جذابیت لازم برای مخاطب را فراهم آورد و توازنی میان حادثه ها برقرار کند؛ در داستان چوبک، فصل پایانی و فرار «شیرمحمد» مفصل است و سختی های این گریز را با جزئیات تشریح کرده است، اما در فیلم بصورت کوتاه تصویر شده است. در عوض فاصله بین قتل اول و دوم در فیلم کوتاه در نظر گرفته شده است.

این منتقد سینمایی سپس در پاسخ به سوال علائی در خصوص قهرمان یا ضدقهرمان بودن «شیرمحمد» در فیلم گفت: «شیرمحمد» از ویژگی های قهرمان برخوردار است و ما نیز با او همذات پنداری کرده و منتظریم تا آن افراد را بکشد. چرا که عمل او، برآیند یک خواست و اشتیاق جمعی است؛ آتشی که زیر خاکستر بوده و کسی جرات آشکار کردن آن را نداشته است. مردم خودشان را نیز در عمل «شیرمحمد» دخیل می‌دانند و او از مردم کمک می‌گیرد. به دلیل مقبولیت کار اوست که اسمش از «زائرمحمد» به سرعت در میان مردم به «شیرمحمد» تغییر پیدا می‌کند. آدم ها مثل جویبارهای کوچک به هم می‌پیوندند و در انتها رودخانه خروشانی پدید می‌آورند؛ گویی نهضتی ایجاد شده و این راه ادامه دارد. با این وجود فیلم به هیچ وجه شعاری نیست.

وی اضافه کرد: تمهیدات صحنه پردازی نیز به فضاسازی و باورپذیرتر شدن آن کمک کرده است. تم غالب پوششی در این فضاها، نمادهای محرمی‌است، یعنی ماه شهادت در راه حق طلبی. در فیلم نیز حق طلبی ویژگی قهرمان است. «شیرمحمد» با نمایندگان قدرت و افراد به ظاهر دینداری روبرو می‌شود که «گندم نمای جو فروش» هستند. او به دلیل فسادهایی که در این افراد می‌بیند، پس از طی کردن راه صلح و قانون و نتیجه نگرفتن، اینبار به جای توسل به محکمه و قاضی خود دست به عمل می‌زند. «شیرمحمد» محکمه را دچار تعارض و امنیه چی را مست لایعقل می‌بیند و همین باعث می‌شود کاسه صبرش لبریز شود. با این وجود، فیلم پایان خوشی دارد.

حاجی مشهدی در پایان گفت: یکی از ایرادات فیلم، فضاسازی های غیرمعقولی است که در یکی دو صحنه اتفاق می‌افتد و به نظر باورپذیر نمی‌رسند. به عنوان مثال ازدحام جمعیتی که به دنبال همان قتل های نخست اتفاق می‌افتد کمی‌غیرطبیعی است، در حالی که این قضیه در هنگام آخرین قتل کاملا باورپذیر است.