ناترازی انرژی از دریچه علم/۲
تغییرات اقلیمی متهم ردیف اول ناترازی انرژی؛ شناسایی نقاط ضعف و آسیب‌پذیری‌ها
دکتری اقتصاد انرژی تأکید کرد: تغییرات اقلیمی دیگر یک مسئله زیست‌محیطی دور از دسترس نیست؛ بلکه مستقیماً ناترازی انرژی را تشدید می‌کند، به‌طوری‌که تابستان‌های گرم‌تر، عطش سیری‌ناپذیر برق و زمستان‌های سخت‌تر، لرزه بر اندام شبکه‌های توزیع می‌اندازند.
خبرگزاری آنا ـ حسین بوذری؛ ناترازی انرژی به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن میزان تولید و عرضه انرژی، پاسخگوی تقاضای مصرف‌کنندگان نیست، این پدیده، یکی از چالش‌های اساسی در حوزه انرژی بسیاری از کشور‌ها از جمله ایران به شمار می‌رود و می‌تواند تبعات منفی گسترده‌ای بر اقتصاد، محیط زیست و امنیت ملی داشته باشد.
در ایران ناترازی انرژی به طور خاص در بخش‌های مختلفی مانند برق، گاز و بنزین مشاهده می‌شود.
ریشه‌های علمی ناترازی انرژی در ایران
ریشه‌های علمی ناترازی انرژی در ایران را می‌توان در چند عامل کلیدی جست‌و‌جو کرد، نخست، الگوی مصرف انرژی در ایران به‌دلیل یارانه‌های دولتی، پایین بودن قیمت انرژی و دوم اینکه فرسودگی زیرساخت‌های تولید و انتقال انرژی تلفات زیادی را به همراه دارد، از سویی عدم سرمایه‌گذاری کافی در فناوری‌های نوین و انرژی‌های تجدیدپذیر، وابستگی به منابع فسیلی را افزایش داده و این مسائل همگی در ایجاد و تشدید ناترازی انرژی در کشور نقش دارند.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش روی ایران در حوزه انرژی، ضعف در فناوری‌های نوین و نوآوری است و برای مقابله با ناترازی انرژی، لازم است تا با سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، فناوری‌های پیشرفتهای را برای تولید، انتقال و مصرف بهینه انرژی بومی‌سازی کنیم، این موضوع مستلزم همکاری دانشگاه‌ها، مراکز تحقیقاتی و صنایع است تا با بهره‌گیری از دانش روز، راهکار‌های مبتنی بر علم و فناوری را برای حل مسائل انرژی ارائه دهند.
ناترازی انرژی از دریچه علم/۱ عزم دانشگاه آزاد برای ایجاد ۱۰۰ مگاوات نیروگاه خورشیدی؛ از تولید ذخیره‌ساز سرمایی تا ساخت قایق تفریحی
از همه مهم‌تر و حیاتی‌تر مدیریت کارآمد و برنامهریزی دقیق برای حل مسئله ناترازی انرژی بوده که بخش جدایی‌ناپذیر از هر تلاش علمی برای حل این معضل است که سیاست‌گذاری‌های نادرست و ناهماهنگی بین بخش‌های مختلف انرژی عامل مهمی در تشدید این مشکل بوده است.
به‌عنوان مثال بی‌توجهی به مدیریت تقاضا، اتخاذ سیاست‌های تشویقی نامناسب و نادیده گرفتن نقش ظرفیت انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی کشور موجب شده تا ناترازی انرژی نه‌تنها کاهش نیابد، بلکه در برخی موارد، ابعاد بزرگ‌تری به خود بگیرد.
در کنار مسائل اقتصادی و فنی، ملاحظات محیط زیستی نیز در مسئله ناترازی انرژی اهمیت زیادی دارند، وابستگی بیش از حد به سوخت‌های فسیلی موجب انتشار گاز‌های گلخانه‌ای و آلودگی هوا شده که نه‌تنها برای محیط زیست، بلکه برای سلامت مردم نیز مضر است، از این رو، هر راه‌حل علمی برای ناترازی انرژی باید در راستای توسعه پایدار بوده و کاهش وابستگی به منابع فسیلی، گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر و حفظ محیط زیست را مد نظر داشته باشد.
در نهایت برای حل مسئله ناترازی انرژی در ایران نیازمند یک رویکرد جامع و یکپارچه هستیم و این رویکرد باید شامل تمام ابعاد فنی، اقتصادی، مدیریتی و محیط زیستی باشد و با هماهنگی بین تمام دستگاه‌ها و بخش‌های مرتبط بتواند راهکار‌های علمی و مؤثری را برای مقابله با این چالش ارائه دهد، از این رو، استفاده از دانش روز، نوآوری و فناوری و مشارکت ذی‌نفعان در فرآیند تصمیم‌گیری و اجرا امری ضروری برای دستیابی به یک سیستم انرژی پایدار و متوازن در ایران است.
از منظر ترمودینامیک (نوعی علوم طبیعی که رابطه بین دما با انرژی را مطالعه می‌کند) ناترازی انرژی در ایران را می‌توان به عنوان ناکارآمدی در تبدیل انرژی و هدررفت بالای انرژی در فرآیند‌های مختلف تحلیل کرد و براساس قوانین ترمودینامیک هیچ فرآیند تبدیل انرژی بدون اتلاف انجام نمی‌شود؛ اما میزان این اتلاف در ایران به دلیل استفاده از فناوری‌های قدیمی و فرسوده بسیار بالاست.
به عنوان مثال راندمان پایین نیروگاه‌های حرارتی، اتلاف انرژی در شبکه‌های انتقال و توزیع برق و مصرف بی‌رویه انرژی در بخش‌های خانگی و صنعتی همگی نشان‌دهنده هدررفت قابل توجه انرژی و عدم بهره‌وری در سیستم انرژی کشور هستند.
تحلیل‌های ترمودینامیکی دقیق و محاسبات موازنه انرژی می‌تواند نقاط ضعف و گلوگاه‌های سیستم را مشخص کرده و زمینه‌ساز بهبود عملکرد و کاهش ناترازی شود. همچنین استفاده از مفاهیم پیشرفته‌تر ترمودینامیک مانند اگزرژی (Exergy) (انرژی در دسترس) می‌تواند دیدگاه جامع‌تری در مورد کیفیت انرژی و ظرفیت واقعی بهبود سیستم‌های انرژی ارائه دهد.
زلزله خاموش ناترازی؛ فراتر از اعداد و ارقام
خبرنگار آنا با این مقدمه در ادامه پرونده «ناترازی انرژی از دریچه علم» سراغ پویا نعمت‌اللهی دکتری اقتصاد انرژی و دانش‌آموخته دانشگاه آزاد اسلامی تهران رفته تا ناترازی انرژی را از منظر علمی مورد بحث و بررسی قرار دهد.
نعمت‌اللهی با تأکید بر اینکه ناترازی اصولاً یک مفهوم حسابداری است و ناظر بر عدم تعادل بین درون‌داد و برون‌داد است، اظهار کرد: ممکن است این ناترازی در حوزه‌های مختلف اتفاق بیفتد و فقط محدود به انرژی نباشد، علاوه بر انرژی، ناترازی در منابع بانکی، نیروی انسانی و ... هم به‌چشم می‌خورد، اما اینکه ناترازی بر چه مبنای علمی تعریف می‌شود، می‌تواند منطبق بر همان تعارف حسابداری باشد.
وی اضافه کرد: معتقدم فقط تعریف ناترازی مهم نیست؛ بلکه پیامد و تبعات ناشی از ناترازی بسیار مهم و حیاتی است، یعنی ممکن است ناترازی حادث شده باشد، اما تباعات بعد از آن اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
متخصص اقتصاد انرژی درباره اینکه چه پارامترها و معیارهایی در انرژی دخالت دارند؟ چنین پاسخ داد: در حوزه انرژی بخش درون‌داد (INPUT) منابع تولیدی انرژی در بخش نفتی کاملاً مشخص است و میزان تولید نفت، گاز و فرآورده‌های نفتی مبرهن بوده، اما شاخص‌های عامل پدیداری ناترازی انرژی بیشتر به بخش مصرف بازمی‌گردد، بدون اینکه تولید انرژی افزایش چشمگیر پیدا کند.
نعمت‌اللهی بیان کرد: بنابراین بخش مصرف (OUTPUT) به‌طور مکرر رشد قابل‌توجه پیدا کرده، به‌همین دلیل موضوع ناترازی از سال گذشته بیشتر مطرح می‌شود و وارد ادبیات اقتصادی شده، درحالی که از سال‌های قبل از آن هم ناترازی انرژی وجود داشته است؛ اما هرچه جدی‌تر می‌شود، استعمال این کلمه (ناترازی انرژی) و پدیداری آن پررنگ‌تر می‌شود.
وی یادآور شد: برای جمع‌بندی این بخش از صحبت‌ها باید عرض کنم که تعریف واحدی از ناترازی انرژی وجود ندارد و این موضوع بیشتر از حسابداری اقتباس شده و نبود تعادل بین عرضه و تقاضا یا ناهمسویی میان تولید و عرضه از یک سمت و میزان مصرف از سوی دیگر موجب شده تا با ناترازی مواجه شویم.
دانش‌آموخته دانشگاه آزاد اسلامی تشریح کرد: البته به ناترازی انرژی با ادبیات مختلف در حوزه‌های متعدد اشاره شده، نکته مهم‌تر زمینه و کاربرد ارائه است، به این شکل که اگر میزان عرضه در هر صورت ثابت باشد (متغییر نباشد) با توجه به افزایش تاریخی و متداوم میزان تقاضا قطعاً ناترازی حادث خواهد شد.
نعمت‌اللهی با طرح این سؤال که چرا ناترازی اتفاق افتاده است؟ گفت: این کاملاً قابل پیش‌بینی بود که ناترازی انرژی رخ خواهد داد که یارانه‌های دولتی، پایین بودن قیمت انرژی، فرسودگی زیرساخت‌های تولید و انتقال انرژی که تلفات زیادی به بار می‌آورد از آن جمله است.
دگرگونی اقلیم؛ سیلی ویرانگر بر پیکره انرژی
وی تشریح کرد: تعاریفی که در حوزه ناترزی انرژی وجود دارد، ممکن است در حوزه‌های اقتصادی، فنی و مهندسی یا مدیریتی متفاوت باشد؛ به‌عنوان مثال در جنگ اوکراین عرضه میزان گاز به اروپا کمتر شد، در مقابل میزان تأثیرپذیری از کاهش عرضه آنطور که باید تأثیرگذار نبود و این به دلایل مهندسی و مدیریتی بازمی‌گردد.
دانش‌آموخته دانشگاه آزاد اسلامی در پاسخ به سؤال دیگر که تغییرات اقلیمی در کشورمان چه تأثیری بر تشدید ناترازی انرژی داشته و مکانیزم‌های این تأثیرگذاری چیست؟ بیان کرد: تغییرات اقلیمی تأثیر مستقیم بر تشدید ناترازی انرژی دارد و طبعاً در تابستان گرم‌تر با میزان افزایش تقاضای آب و الکتریسیته مواجه هستیم که منجر به ناترازی آب و برق شده است.
نعمت‌اللهی عنوان کرد: در فصل زمستان هم برحسب میزان، توزیع و پایداری سرما، می‌تواند شبکه‌های توزیع را به زحمت بیندازد، به‌عنوان مثال میزان مصرف گاز در ۱۰ روز نخست آذر معادل مصرفی بود که بهمن سال گذشته داشتیم، یعنی براساس اعلام سازمان هواشناسی، آبان هوا ۶ درجه سردتر از سال گذشته بوده است.
وی درباره اینکه آیا مدل‌های علمی موجود قادر به پیش‌بینی دقیق‌تر تأثیرات متقابل ناترازی انرژی و تغییرات اقلیمی هستند؟ عنوان کرد: بله. در حقیقت مدل‌های هواشناسی و اقلیمی می‌توانند مشخص کنند که پایداری و میزان وضعیت هوا در دوره‌های مختلف چقدر است و متناسب با آن شبکه‌های توزیع انرژی می‌توانند برای استمرار و تأمین انرژی در نقاط مختلف کشور برنامهریزی کنند.
در گفت‌وگوی تفصیلی با آنا تشریح شد؛ رویکردی نوآورانه برای مدیریت پایدار پسماند؛ رفع ناترازی و بهینه‌سازی مصرف انرژی
دانش‌آموخته دانشگاه آزاد اسلامی یادآور شد: طبعاً به‌لحاظ ماهوی مدل‌های علمی موجود قادرند تأثیر متقابل ناترازی انرژی و تغییرات اقلیمی را اندازه‌گیری کرده و در اختیار متولیان بخش انرژی قرار دهند تا برنامه‌ریزی‌های لازم در این باره صورت بگیرد.
توهم خورشیدی؛ وقتی مصرف افسارگسیخته غلبه می کند
نعمت‌اللهی درباره اینکه با توجه به پیشرفتهای علمی چه تکنولوژی‌های نوین و کارآمدی برای تولید انرژی پاک و پایدار در کشور وجود دارد؟ متذکر شد: درباره تکنولوژی‌های انرژی پاک و پایدار یک توهمی وجود دارد، مبنی بر اینکه در کشور چه میزان آفتاب و انرژی خورشیدی داریم و می‌توانیم از آن استفاده کنیم که این یک توهم بزرگ است، هر نقطه‌ای از کشور به‌دلیل کویری بودن و بارش‌های آفتاب دلیل بر این نیست که بتوان از آن برای افزایش انرژی خورشیدی استفاده کرد.
وی افزود: به‌عنوان مثال در مزارع انرژی خورشیدی میزان بسیار زیادی باید آب مصرف شود که برای پاکیزه نگه داشتن پنل‌های خورشیدی ضروری است که شرایط خاص خود را دارند، در ایران مکان‌های دریافت انرژی خورشیدی منطقه‌ای در استان فارس است، بنابراین باید توهم را کنار بگذاریم که می‌توانیم از طریق انرژی خورشیدی برق پایداری را تأمین کنیم! این امکانئذیر نیست.
متخصص اقتصاد انرژی توضیح داد: هرکجا هم پنل خورشیدی وجود دارد، اسمش مزرعه انرژی خورشیدی نیست، اما این دلیل نمی‌شود مطالعات دقیقی در این زمینه صورت نگیرد، ضمن اینکه پرداختن به انرژی‌های جایگزین در ایران تابعی از قیمت نفت بوده، به‌طوری که هر زملان قیمت نفت بالا بوده، موضوع جایگزینی انرژی‌های پاک به حاشیه رفته و هر زمان قیمت نفت پایین بوده، موضوع جایگزینی انرژی دولباره مطرح می‌شود.
نعمت‌اللهی در بخش دیگری از گفتوگو با خبرنگار آنا درباره رویکردهای علمی برای بهبود بهره‌وری انرژی در بخش‌های مختلف مصرف (صنعت، ساختمان، حمل‌ونقل) و ارتباط آن با فناوری‌های نوین مانند شبکه‌های هوشمند بیان کرد: قطعاً بین این مؤلفه‌ها ارتباط وجود دارد، هرچند در تمام این سال‌ها تلاش شده تا با استفاده از شبکه‌های هوشمند بر انرژی کشور تأثیر مثبت بگذارند و با وجود پیشرفتهای کشور در حوزه فناوری‌های نوین، تأثیر قطعی فناوری بر انرژی مشاهده نمی‌شود.
وی در پاسخ به سؤال دیگر که براساس روند علمی موجود، چه سناریوهای احتمالی برای آینده ناترازی انرژی ایران قائل هستید؟ مطرح کرد: برای نگارش یک سناریوی اقتصادی نخستین مؤلفه دسترسی به آمارها و داده‌های علمی موجود است، در چند سال گذشته میزان تولید نفت، فرآورده نفتی و گاز کشور تبدیل به آمارهای محرمانه شده و در حال حاضر کسی به شما نمی‌گوید میزان تولید فرآورده‌ها چقدر است؟! البته رقم‌هایی به‌صورت جسته و گریخته عنوان می‌کنند، اما علاوه بر اینکه رقم‌ها با یکدیگر تباین دارند، قادر نیست درک دقیق و درستی از این موضوع به ما بدهد.
دانش‌آموخته دانشگاه آزاد اسلامی با تأکید بر اینکه استمرار رویه کنونی روند ناممکنی را پیش روی ما قرار داده است، اضافه کرد: اگر میزان ناترازی انرژی امسال را با سال گذشته مقایسه کنیم، به این نتیجه می‌رسیم که دچار تشدید ناترازی شده‌ایم و سال آینده وضعیت به مراتب بدتر خواهد بود.
نعمت‌اللهی تأکید کرد: از سویی سناریو می‌تواند به معنای افزایش تولید، عرضه و کنترل مصرف باشد و هرکدام از آنها ابزارهای اجرایی متفاوتی خواهد داشت و با توجه به اینکه سرمایه‌گذاری‌هایی در صنعت نفت کشور صورت نگرفته، بنابراین افزایش جدی میزان تولید انرژی در صنعت نفت محتمل نیست و این درحالی است که بخش مصرف، یعنی بخش تقاضای انرژی به‌طور مکرر با نرخ بالا در حال ازدیاد است.
در گفتوگو با آنا تشریح شد؛ ارائه طرح تولید آب‌شیرین‌کن خورشیدی؛ از حل مشکل ناترازی انرژی تا رفع بحران آب
وی افزود: به‌عنوان مثال در بخش گاز همواره در حال مشترک‌پذیری هستیم و افراد زیادی را به‌صورت سالانه به شبکه اضافه می‌کنیم (شهرها و روستاها)، در حال حاضر 98 درصد جمعیت شهری ایران دارای گاز هستند و بیش از 86 درصد جمعیت روستایی هم از نعمت گاز بهره‌مند شده‌اند و این نهضت ادامه دارد، یعنی همواره شهرها، روستاها، صنایع، بنگاه‌ها و مؤسسات اقتصادی، تجاری و تولیدی جدیدی به شبکه گازرسانی اضافه می‌شوند، به‌همین دلیل همواره شاهد افزایش مصرف گاز در کشور هستیم.
متخصص اقتصاد انرژی مطرح کرد: وقتی میزان تولید گاز رشد مشخصی ندارد و در نقطه مقابل شاهد افزایش مصرف هستیم؛ بنابراین تنها سناریو کنترل مصرف بوده، کما اینکه هرگونه اقدام برای افزایش تولید هم ارزشمند است، وزیر نفت در چند روز گذشته عنوان کرد که فشارافزایی میدان گازی پارس جنوبی از نان شب واجب‌تر است.
نعمت‌اللهی گفت: علاوه بر اینکه در مصرف گاز و انرژی صرفه‌جویی و آن را کنترل می‌کنیم، باید میزان تولید را هم افزایش دهیم، در بخش فرآورده‌های نفتی هم وضعیت به این شکل است، بعد از دوران کرونا سالانه ۸ تا ۹ درصد میزان افزایش مصرف بنزین را داریم، نفت، گاز و گازوئیل هم همینطور، امسال نخستین سالی است که مسئولان وزارت نفت تأیید کردند که واردات بنزین انجام می‌شود.
وی یادآور شد: مسئولان وزارت نفت اعلام کردند رقم 8 میلیون لیتر در روز واردات صورت می‌گیرد و کاملاً مشخص است که تداوم این روش برای دولت نه ممکن و نه میسر است و اگر دولت منابع مالی لازم را داشت تا بتوانست پرداخت یارانه‌ها را ادامه دهد، این کار را می‌کرد، اما چون چنین امکانی نیست.
متخصص اقتصاد انرژی متذکر شد: بنابراین همه سناریوها معطوف به کنترل تقاضاست، اما اینکه دولت قرار است چه کار انجام دهد این همان داده محرمانه‌ای است که اطلاع نداریم، اما به نظر می‌رسد با توجه به عدم امکان استمرار وضععیت موجود تنها چاره دولت کنترل مصرف خواهد بود.
انتهای پیام/
