اصلاح قوانین حوزه مالکیت فکری مبتنی‌بر محور‌های هوش مصنوعی

به گزارش گروه پژوهش خبر گزاری آنا، هوش مصنوعی به عنوان یک فناوری تحول آفرین، با سرعت بسیار زیادی در حال رشد است که این رشد سریع، عرصه‌های مختلف زندگی انسان را متحول می‌کند. در این میان، حقوق مالکیت فکری نیز، از این تحول مصون نخواهد ماند. هوش مصنوعی با متحول کردن مفهوم خلاقیت و نوآوری، تعادل میان حقوق عموم مردم و حقوق خصوصی ناشی از دارایی‌های فکری را برهم خواهد زد، لذا حقوق مالکیت فکری وظیفه دارد این تناسب را بازگرداند.

این چالش‌ها از قبیل تعیین مخترع و مالکیت بر اختراعات مدل‌های هوش مصنوعی، شرایط ماهوی پذیرش اختراعات هوش مصنوعی، مفهوم ابتکار در آثار پدید آمده توسط هوش مصنوعی و... که در شاخه‌های مختلف حقوق مالکیت فکری مطرح است، مسائل روز دنیا هستند و درحال حاضر پرونده‌های بسیار مهمی در سطح جهانی همچون پرونده دابوس در مورد این چالش‌ها مفتوح است که می‌تواند نظام‌های کنونی را دچار تغییر و تحول کند.

در این راستا مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «چالش‌های پیش‌روی نظام بین‌المللی مالکیت فکری (با تمرکز بر نظام مالکیت صنعتی) در مواجهه با فناوری‌های هوش مصنوعی» آورده است که همگام با رشد فناوری‌های هوش مصنوعی به‌ویژه نوع مولد آن در جهان و ورود این فناوری‌ها به حیطه‌های مختلف زندگی، نظام مالکیت فکری چه در سطح بین‌المللی و چه در داخل کشور‌ها با سؤالات و مسائل جدیدی روبه‌رو می‌شود که پیش از این مطرح نبوده است.

این گزارش مطرح می‌کند که از یک‌سو هوش مصنوعی قادر است منجر به تقویت فرایند‌های ثبتی مالکیت فکری (ازجمله جست‌و‌جو در دانش پیشین، افشای مؤثر و مدیریت دارایی‌های فکری) شود و ازسوی‌دیگر، ایجاد انگیزه و تحریک نوآوری و خلاقیت در نظام‌های اقتصادی و فرهنگی -که هدف اصلی نظام مالکیت فکری است- ممکن است توسط هوش مصنوعی دگرگون شده و سرمایه‌گذاری و زمان مورد نیاز برای نوآوری و آثار خلاقانه تحت‌تأثیر رشد هوش مصنوعی کم اهمیت شود. بی‌شک سیاستگذاری هوش مصنوعی در سطح کلان اهمیت بسیاری دارد و سرعت توسعه فناوری‌ها را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، و در عین حال تأثیر هوش مصنوعی بر سیاست‌های مالکیت فکری نیز حائز اهمیت بوده و می‌تواند به‌نوبه‌خود سیاستگذاری کلان را دستخوش تغییر کند.

این گزارش بیان می‌کند که در کشور ما براساس سند ملی هوش مصنوعی مصوب و ابلاغ خردادماه سال ۱۴۰۳ شورای عالی انقلاب فرهنگی، ثبت اختراعات هوش مصنوعی به‌عنوان یک شاخص کمّی توسعه این فناوری محسوب شده و در ماده (۵) این سند، «اصلاح قوانین لازم در حوزه مالکیت فکری تولیدات مبتنی‌بر هوش مصنوعی و ثبت اختراعات این حوزه و تسهیل در ایجاد سامانه‌های شناسایی خروجی‌های مرتبط» به‌عنوان یک اقدام راهبردی در نظر گرفته شده است.

این گزارش ادامه می‌دهد که پژوهش حاضر تلاش می‌کند با تکیه‌بر سند سازمان جهانی مالکیت فکری، زوایای مختلف مسئله رویارویی هوش مصنوعی با نظام مالکیت فکری بین‌المللی و داخلی کشور‌ها را از منظر نظام مالکیت صنعتی با فهرست کردن سؤالاتی که در سطح جهانی مطرح است، تبیین کند. گفتنی است، هدف از این سؤالات یافتن پاسخی در شرایط کنونی نیست و تنها سرفصل‌هایی را برای آمادگی نظام حقوقی مالکیت فکری در تعامل با اقتضائات حوزه هوش مصنوعی معرفی می‌کند که همه کشور‌ها ازجمله کشور ما باید در آینده به آن توجه داشته باشند.

این گزارش بیان می‌کند که یافته‌های کلیدی این پژوهش، درواقع شناسایی ابعادی از نظام مالکیت فکری است که در برخورد با هوش مصنوعی آسیب‌پذیرند. به‌عبارت‌دیگر ابعادی که پیش‌بینی می‌شود در برخورد با آن دستخوش تغییراتی جدی شوند. تأکید می‌شود که پاسخ به این پرسش‌ها در این پژوهش مورد نظر نبوده و صرفاً تشریح ابعاد مختلف تأثیر فناوری هوش مصنوعی بر نظام بین‌المللی مالکیت فکری هدف بوده است؛ چراکه این موضوع کاملاً جدید و در ابتدای راه است. این یافته‌ها در قالب پرسش‌هایی اساسی بیان می‌شود که در سطح بین‌المللی مطرح هستند و بررسی دقیق هرکدام نیازمند پژوهش‌های مستقل دیگری خواهد بود.

این گزارش توضیح می‌دهد که آیا قوانین بین‌المللی یا قوانین داخلی کشور‌ها باید اجازه دهند (یا حتی در شرایط خاصی الزام کنند) که یک مدل هوش مصنوعی به‌عنوان مخترع ثبت شود یا لازم است که یک انسان به‌عنوان مخترع معرفی شود؟ آیا قوانین باید اختراعاتی را که به‌طور مستقل توسط یک مدل هوش مصنوعی تولید می‌شود، از شمول عنوان اختراع مستثنا کنند؟ آیا باید استاندارد فرد با مهارت متعارف در این زمینه در اختراعی که به‌طور مستقل توسط یک مدل هوش مصنوعی تولید شده است، حفظ شود یا باید فرد با الگوریتم آموزش‌دیده با داده‌های یک رشته مشخص‌شده جایگزین شود؟ تصور کنید که به‌جای یک ارزیاب، هوش مصنوعی گام ابتکاری را بررسی کند. این امر چه پیامد‌هایی در تعیین دانش پیشین خواهد داشت؟ شرط افشای اختراعات هوش مصنوعی یا اختراعات با کمک هوش مصنوعی منجر به چه مسائلی خواهد شد؟ در یادگیری ماشینی، الگوریتم‌ها در طول زمان با دسترسی به داده‌های جدید تغییر می‌کنند، آیا افشای الگوریتم اولیه کافی است؟ یک سیستم واسپاری الگوریتم‌ها، مشابه واسپاری میکرو ارگانیسم‌ها، نیاز خواهد بود؟ داده‌های استفاده‌شده برای آموزش یک الگوریتم چگونه باید برای افشا مورد بررسی قرار گیرند؟

این گزارش در زمینه طرح‌های صنعتی ادامه می‌دهد که آیا مقررات قانونی خاص برای تعیین مالکیت طرح‌های تولیدشده توسط هوش مصنوعی نیاز است؟ مصادیق و استثنا‌های نقض حق در طراحی و یادگیری ماشینی چه چیز‌هایی هستند؟ نحوه تعامل هوش مصنوعی با علائم تجاری برخط از منظر حقوق تولیدکننده و مصرف‌کننده چگونه باید باشد؟ مصادیق نقض حق در زمان استفاده آگاهانه یا ناآگاهانه مصرف‌کننده از هوش مصنوعی برای انتخاب محصول بر حسب علامت تجاری و رقابت غیر منصفانه چیستند؟

در این گزارش درخصوص علائم تجاری این سوال را مطرح می‌کند که آیا می‌توان سامانه‌ها و داده‌های مبتنی‌بر هوش مصنوعی را به‌عنوان دسته‌ای از اسرار تجاری قابل محافظت در نظر گرفت؟ سازوکار پشتیبانی شواهد و همچنین سازوکار‌های عملی برای حفظ محرمانه‌بودن اسرار تجاری چیست؟ چه استثنائات و چارچوب‌هایی را برای عدم لحاظ سامانه‌ها و اطلاعات مبتنی بر هوش مصنوعی به‌عنوان اسرار تجاری (منافع اجتماعی یا اخلاقی) باید قائل شد؟

در ادامه این گزارش آمده است که پاسخ دادن به این سؤالات که صرفاً بخشی از چالش‌هایی است که هوش مصنوعی پیش‌روی مالکیت فکری می‌گذارد، نیازمند ایجاد چارچوبی برای بحث و بررسی عمیق‌تر این مسائل خواهد بود. در کشور ما نیز همگام با تغییراتی که در عرصه بین‌المللی نظام مالکیت فکری به‌منظور انطباق با تحولات ناشی از هوش مصنوعی رخ خواهد داد، توسعه زیرساخت‌های حقوق فناوری، توجه به مسائل اخلاقی و اجتماعی، ارزیابی پیوسته، همکاری‌های بین‌المللی، بازتعریف مفاهیم مالکیت فکری مطابق با فناوری‌های نوین، سیاستگذاری و احتمالاً تدوین و تصویب قوانین جدید و تخصصی، اجتناب‌ناپذیر خواهد بود.

این گزارش بیان می‌کند که ایجاد چارچوبی برای تطبیق مالکیت فکری و هوش مصنوعی در ایران نیازمند توجه به تحولات فناوری و درک عمیق تأثیرات آن بر جنبه‌های مختلف حقوقی، اقتصادی، اجتماعی و اخلاقی است. با انجام یک سلسله اقدامات، می‌توان از فرصت‌هایی که نوآوری‌های هوش مصنوعی ایجاد می‌کند، به‌نحو اثربخشی استفاده و چالش‌ها و پیچیدگی‌های مرتبط با آن را مدیریت کرد.

مرکز پژوهش‌های مجلس در این گزارش پیشنهاداتی را مطرح می‌کند که به این شرح است؛ اتخاذ راهبرد‌هایی که توسعه و استفاده مسئولانه و خلاقانه از هوش مصنوعی در حوزه‌های مختلف فرایند‌های ثبتی مالکیت فکری (ازجمله جست‌و‌جو در دانش پیشین، افشای مؤثر و مدیریت دارایی‌های فکری) تشویق می‌کنند. اهتمام معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری و سازمان ملی هوش مصنوعی به برگزاری نشست‌ها، دوره‌ها و تشکیل کارگروه اختصاصی برای احصای محور‌های کلیدی و یافت پاسخ‌های مناسب در اصلاح قوانین حوزه مالکیت فکری مبتنی‌بر محور‌های هوش مصنوعی، آموزش و افزایش آگاهی در میان پژوهشگران، توسعه‌دهندگان، قضات و مقامات دولتی درخصوص چالش‌ها و فرصت‌های موجود در ارتباط میان هوش مصنوعی و مالکیت فکری، حمایت و تشویق نهاد‌های مرتبط از مطالعات و پژوهش‌هایی که ضمن بررسی چالش‌های مطرح‌شده، راه‌حل‌هایی متناسب با اقتضائات نظام ملی مالکیت فکری را مطرح کنند و همکاری‌های بین‌المللی برای تبادل دانش و ارزیابی و بررسی مستمر تجارب جهانی برای درک تأثیرات هوش مصنوعی بر حقوق مالکیت فکری در سطح بین‌المللی و داخلی کشورها، امکان‌سنجی طراحی یک نظام قانونی خاص (Sui Generis) برای ارائه راهکار درخصوص چالش‌هایی که هوش مصنوعی برای نظام مالکیت فکری ایجاد می‌کند.