چالش‌های اساسی موجود در زنجیره گاز کشور

به گزارش گروه پژوهش خبرگزاری علم وفناوری آنا؛ ایران با داشتن حدود ۳۲/۵ تریلیون مترمکعب ذخایر گازی قابل استحصال، سهمی معادل ۱۷/۳ درصد از ذخایر گازی قابل استحصال جهان را دراختیار دارد. اهمیت غیرقابل انکار گاز طبیعی در تأمین انرژی کشور با داشتن سهم بیش از ۷۲ درصدی در سبد انرژی مصرفی کشور، ضرورت بررسی موشکافانه جریان‌ها و تبادلات گاز در کشور را بیش از پیش نمایان می‌سازد تا مسائل اساسی موجود در زنجیره گاز کشور کشف و راهکار‌های حل آنها تشخیص داده شود.

در این راستا، مرکز پژوهش‌های مجلس در پژوهشی عنوان «تصویر انواع تبادلات حجمی و مالی در زنجیره ارزش گاز» بیان می‌کند که تغییرات روند مصرف انرژی در جهان حاکی از نقش روزافزون گاز طبیعی در تأمین انرژی مردم دنیاست، به‌گونه‌ای که در افق ۲۰۵۰ طبق برآورد‌های انجام‌شده، گاز طبیعی بیشترین تقاضا را در بین دیگر منابع انرژی خواهد داشت. اهمیت گاز در کشور ما بسیار بیشتر است، چراکه ایران بعد از روسیه با در اختیار داشتن بیش از ۳۲.۵ تریلیون مترمکعب از ذخایر متعارف گاز، دومین کشور دنیا از این حیث است. در حال حاضر بیش از ۷۲ درصد از مصارف انرژی کشور توسط گاز طبیعی تأمین می‌شود.

در این گزارش آمده است که اهمیت غیرقابل‌انکار گاز طبیعی در تأمین انرژی و اقتصاد کشور، ضرورت بررسی موشکافانه جریان‌ها و تبادلات گاز در کشور را بیش از پیش نمایان می‌سازد تا چالش‌های اساسی موجود در زنجیره گاز کشور کشف و راهکار‌های حل آنها تشخیص داده شود؛ لذا اولین قدم در راستای تحقق این مهم، ارائه تصویر جامع، شفاف و دقیق از تبادلات حجمی و مالی زنجیره گاز کشور از مبدأ تا مصرف‌کننده نهایی است. 

این گزارش مطرح می‌کند که بازیگران اصلی فعال در زنجیره ارزش گاز طبیعی کشور، شرکت ملی نفت ایران، شرکت ملی گاز ایران، شرکت‌های پالایش گاز، شرکت انتقال گاز ایران و شرکت‌های گاز استانی هستند. به این صورت که در مراحل ابتدایی زنجیره یعنی اکتشاف، توسعه و تولید، شرکت ملی نفت ایران حضور دارد و در مراحل بعدی یعنی پالایش، انتقال، ذخیره‌سازی، صادرات / واردات و توزیع شرکت ملی گاز ایران و شرکت‌های تابعه آن ایفای نقش می‌کنند.

این گزارش ادامه می‌دهد که ظرفیت اسمی پالایش گاز کشور تا سال ۱۴۰۱، حدود ۱۰۳۰ میلیون مترمکعب در روز بوده که در این سال با ورود حجم گاز معادل روزانه ۷۴۵.۸۷ میلیون مترمکعب، ۷۲.۴ درصد از این ظرفیت مورد استفاده قرار گرفته است. بررسی‌ها نشان‌می‌دهد در دهه گذشته بیشترین میزان بهره‌گیری از ظرفیت پالایشی کشور در سال ۱۳۹۶ با حدود ۷۷.۶ درصد و کمترین آن در سال ۱۳۹۸ با حدود ۶۶.۸ درصد بوده است. 

این گزارش بیان می‌کند که درآمد‌های عملیاتی شرکت ملی گاز ایران طبق صورت‌های مالی حسابرسی شده این شرکت در سال ۱۴۰۰ معادل ۲،۱۴۶،۷۲۸ میلیارد ریال بوده که نسبت به سال قبل حدود ۹۲ درصد افزایش یافته‌است. هزینه‌های عملیاتی این شرکت نیز در همین سال (با رشد ۹۳.۴ درصدی نسبت به سال قبل)، ۱،۴۰۶،۶۵۳ میلیارد ریال بوده است. همچنین سود خالص این شرکت در سال ۱۴۰۰ معادل ۴۳۴،۴۱۹ میلیارد ریال ثبت شده‌است.

این گزارش توضیح می‌دهد که درآمد‌های عملیاتی شرکت ملی گاز ایران در سال ۱۴۰۰ طبق صورت مالی این شرکت شامل فروش گاز تصفیه نشده به شرکت‌های پالایش گاز (به مبلغ ۲۷۰ میلیارد ریال)، فروش گاز تصفیه شده به شرکت انتقال گاز (به مبلغ ۱۴۲۰ میلیارد ریال)، فروش داخلی گاز غنی (به مبلغ ۸۴۲۶۷ میلیارد ریال)، فروش داخلی گاز مایع و اتان (به مبلغ ۵۲۶۴۲۹ میلیارد ریال)، فروش صادراتی گاز مایع (به مبلغ ۶۰۷۴۲۴ میلیارد ریال)، صادرات گاز طبیعی (به مبلغ ۹۲۳۳۸۹ میلیارد ریال)، فروش گاز به شرکت ملی نفت برای تزریق در میادین نفتی (به مبلغ ۲۴۳۵ میلیارد ریال) و سوآپ گاز با ارمنستان (به مبلغ ۱۸۱۸ میلیارد ریال) بوده است.

در این گزارش آمده است که هزینه‌های عملیاتی این شرکت در سال ۱۴۰۰ مطابق با صورت مالی شامل خرید گاز خام و ان‌جی‌ال از شرکت ملی نفت (به مبلغ ۸۵۷۹۷ میلیارد ریال)، خرید گاز تصفیه شده از شرکت انتقال گاز (به مبلغ ۹۶۲۳ میلیارد ریال)، خرید فراورده‌های گازی از پالایشگاه‌ها (به مبلغ ۶۳۰۶۷ میلیارد ریال)، خرید اتان از پتروشیمی‌ها (به مبلغ ۵۱۸۴ میلیارد ریال)، پرداخت سهم شرکت ملی نفت از فروش داخلی و صادراتی فراورده‌های گازی (به مبلغ ۳۸۳۰۶۰ میلیارد ریال)، سهم سازمان هدفمندی از فروش اتان (به مبلغ ۷۰۰۰۰ میلیارد ریال)، پرداخت سهم صندوق توسعه ملی (به مبلغ ۱۸۴۷۷۷ میلیارد ریال) و پرداخت سهم مالکانه دولت به (مبلغ ۶۰۵۱۴۵ میلیارد ریال) بوده است.

این گزارش ادامه می‌دهد که مطابق با ارقام مندرج در جدول شماره (۲۲-۴) قانون بودجه کل کشور سال ۱۴۰۳، برآورد می‌شود مجموع درآمد شرکت ملی گاز ایران از فروش گاز طبیعی و محصولات آن در این سال حدود ۲۱۰۰ میلیون یورو باشد. این مبلغ از محل فروش صادراتی ۱۳ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی و سهم شرکت ملی گاز به ارزش ۵۵۰ میلیون یورو و از محل فروش ۹۸/۱۷ میلیون تن فراورده‌های فرعی گازی و سهم شرکت ملی گاز به ارزش ۱۵۵۰ میلیون یورو حاصل می‌شود. 

این گزارش بیان می‌کند که بررسی ارقام مندرج در روابط مالی بین بازیگران اصلی زنجیره ارزش گاز نمایانگر آن است که تبادلات یاد شده در زنجیره مزبور به سه مدل مختلف انجام‌می‌شود. در یک مدل، خرید‌و‌فروش به‌صورت واقعی با قیمت واقعی صورت‌می‌گیرد (به‌طور مثال خرید اتان و گاز مایع توسط شرکت‌های پتروشیمی از شرکت ملی گاز ایران). در مدل دیگر، بدون انتقال مالکیت فراورده تنها حق‌العمل فراورش به شرکت ارائه‌دهنده خدمات پرداخت می‌شود (به‌طور مثال رابطه بین شرکت ملی نفت و شرکت‌های پالایش گاز برای فراورش میعانات گازی از گاز غنی). در آخرین مدل خرید‌و‌فروش با نرخی دستوری و غیرواقعی در صورت‌های مالی شرکت‌ها درج می‌شود (به‌طور مثال فروش گاز تصفیه نشده از شرکت ملی گاز به شرکت‌های پالایش گاز به نرخ ۱ ریال بر مترمکعب).

در این گزارش آمده است که بررسی‌ها حاکی از آن است در مواردی که انتقال احجام گاز با قیمت‌های واقعی و به ارزش روز انجام‌می‌شود، شفافیت بالا و ابهامات کمتر است. اما در مواردی همچون فروش گاز خام میادین مستقل و تأسیسات نفتی توسط شرکت ملی نفت به شرکت ملی گاز شفافیت کمتر بوده و نیازمند اصلاح جدی است.

این گزارش ادامه می‌دهد که نگاه کلی به مجموعه مبادلات در طول زنجیره ارزش گاز طبیعی طی سال‌های مورد بررسی این گزارش، نشان‌دهنده آن است که عمده این مبادلات براساس توافق بین بازیگران اصلی این زنجیره و با نرخ‌های متفاوت انجام‌می‌شود. همچنین تسهیم درآمد‌ها نیز ضابطه دقیق و مشخصی نداشته‌است؛ لذا با توجه به اینکه موضوع این مبادلات سرمایه ملی کشور می‌باشد، پیشنهاد می‌شود اصولی شفاف و قاعده‌مند برای تنظیم نرخ‌های این مبادلات در قوانین بالادستی لحاظ شود؛ لذا باید ضوابط تبادلات اولیه و میانی گاز طبیعی در مواردی مانند فروش گاز به قصد خرید متقابل و انتقال گاز بدون بازگشت یا خرید متقابل مشخص شود.